تاريخ گذاری سوره عنکبوت

تحقیق درس علوم قرآنی 2

استاد : دکتر نکونام

عبد الرضا حدادیان

دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث

دانشگاه قم

زمستان 1386

صفحه 1

چکیده

یکی از علوم نوظهور وپر کاربرد درفعالیتهای قران پژوهی "تاریخ گذاری " قران کریم می باشد . قرآن پژوهان و بویژه دانشمندان معاصر بوسیله تاریخ گذاری (کرنولوژی ) قرآن در پی آن هستند تا با کمک شواهد برونی ( برون متنی ) ودرونی (درون متنی )قرآن ، زمان وترتیب تاریخی نزول هریک از واحدهای نزول قرآن اعم از یک سوره تمام یا بخشی از یک سوره را شناسایی و معین نمایند (بل ، ریچارد ، ص 167_169 ) .

شواهد ودلایل برونی - که بیشتر مورد استفاده محققان مسلمان قرار میگرفت - عبارت از روایات مختلف مکی و مدنی ، اسباب نزول ، ترتیب نزول ، ناسخ و منسوخ و تاریخ پیامبر اسلام ( ص ) بوده و شواهد درونی شامل تلویحات یا تصریحاتی است که در قرآن راجع به رویدادهای زمانمند تاریخ رسالت آن حضرت نظیر شروع دعوت علنی و شکست روم وجود دارد ( نکونام ، جعفر ، ص 2 ) .

لازم به ذکر است گه به عقیده برخی دانشمندان استفاده از دلایل و شواهد درون متنی قرآن ابتدا توسط اروپائیانی که در پی تعیین شرایط جمع آوری قرآن بودند انجام پذیرفت ( بلاشر ، رژی ، ص 11 و بل ، ریچارد ، ص 169 ) .

تاریخ گذاری قرآن اگر به صورت دقیق ، علمی و قطعی یا نزدیک به قطعی انجام شده و تاریخ نزول آیات و سور قرآن با احتمال قریب به یقین مشخص گردد دارای فوایدی از جمله رسیدن به تفسیری دقیقتر از آیات قرآن ، دستیابی به سیره صحیح نبی مکرم اسلام (ص ) و تصحیح برخی روایات گوناگون واحتمالا متناقض اسباب نزول بوده ( نکونام ، جعفر ، ص 5-8 ) و از همه مهمتر آنکه راه را برای رسیدن به برداشتهایی روشمند از قرآن و سنت رسول خدا (ص) در برخورد با مسایل و مشکلات گوناگون روزآمد واستفاده از آن روشها متنا سب با شرایط خاص جوامع امروزی هموارمی سازد .

در این پژوهش مختصر برآنیم تابا سود جستن از دلایل درونی وشواهد برون متنی ابتدا به بررسی یک یا چند واحد نزول بودن و اثبات یکپارچگی نزول سوره مبارک عنکبوت پرداخته سپس با اقامه دلایلی تاریخی وتطبیق آن با محتوا و سیاق آیات و روایات ترتیب نزول ، سال سیزدهم بعثت را به عنوان زمان نزول آن سوره مبارکه تعیین نماییم .

کلید واژه ها :

تاریخ گذاری ،سوره عنکبوت ، مکی و مدنی ، اسباب نزول ، شان نزول ، ترتیب نزول .

صفحه 2

بررسی تعداد واحدهای نزول

در این قسمت ابتدا ارتباط لفظی ویا معنوی بین آیات این سوره مورد بررسی قرار میگیرد ، هرکجا انقطاع لفظی یا محتوایی رخ داده بود به نحوی که نتوانستیم ارتباطی میان معانی ویا ظواهر آیات بر قرار کنیم احتمال شروع واحد نزولی جدید و جداگانه میرود سپس برای اثبات قطعی که آیات نزول جداگانه ای دارند یا نه باید بررسی نموده واثبات نماییم که آیا آیات تناظر زمانی یا تباعد وقوع دارند یا خیر؟ که در صورت عدم اثبات تناظر زمانی یا تباعد وقوع نمیتوان به جدایی واحد نزولها حکم داد (1).

در میان 43 آیه ابتدایی ازآیات 69 گانه سوره مبارکه عنکبوت علاوه بر ارتباطات لفظی فراوان (صافی ،محمود ،ج5 ، ص 313-331 و برزی ، اصغر ، ص 396-401 ) ارتباط و پیوستگی معنایی دقیق و ملموسی نیز میان این آیات حاکم است به نحوی که مثالهای فراوانی در آیات ابتدایی مطرح شده و در آیه 43 علت بیان تمام مثالهای قبل را تفکر و عبرت آموزی انسانها بیان مینماید . آیات 44 تا 69 نیز دارای پیوستگی وارتباط لفظی (نحوی ) و معنایی قابل توجهی میباشد( صافی ، محمود ،ج5 ،331 – 344 و برزی ، اصغر ، ص 401 -404 ) . با توجه به اینکه تناظر زمانی و تباعد وقوع میان این دو دسته از آیات یافت نشد و نیز با عنایت به ارتباط مفهومی کلی میان مجموعه آیات ( دروزه ، محمد عزت ، ج 5 ، ص 465 ) و بویژه میان آیات ابتدایی و انتهایی آن ( طباطبایی ، محمد حسین ، ج 16 ، ص 152 ) به این نتیجه قاطع دست می یابیم که سوره مبارکه عنکبوت یکپارچه بوده و شامل یک واحد نزول می باشد .

---------------------------------------------------------------------------

1. تناظر زمانی یعنی اینکه معنای یک یا دسته ای از آیات نشان از آن باشد که پس از قسمت دیگری از آیات نازل شده مانند آیات سوره مزمل که درابتدای آن دستور به شب زنده داری داده ودر انتها آنرا مورد تخفیف قرار داده است که نشان میدهد گروهی از آیات پس از آیات اولیه نازل شده اند . وتباعد وقوع یعنی اینکه مفهوم ظاهری آیات نشان از فاصله میان آنها باشد مانند آیات سوره توبه که ابتدا میفرماید چرا مردم به جنگ نمیروند و درآیات بعدی میگوید خداوند این گناه آنان را بخشید که نشان از فاصله وقوع میان آیات مذکور میباشد .

صفحه 3

بررسی روایات مکی ومدنی و اسباب النزول

هر چند مفسران فریقین در ابتدای تفسیر سوره مبارک عنکبوت این سوره را از سور مکی قرآن به شمار آورده وسپس به تفسیر آ ن پرداخته ا ند ( رازی ، فخرالدین ، ج 5 ، ص 313 و سیوطی ، جلال الدین ، ج 5 ، ص 140 و طوسی ، محمد بن حسن ، ج 8 ، ص 186 و طبا طبا یی ، محمد حسین ، ج 16 ، ص 97 ) ولی برخی از آنان جدای از حکم به مکی بودن سوره روایات گوناگونی را پیرامون مکی و مدنی بودن آن نقل کرده اند که به بررسی و نقد آنها میپردازیم :

بنا بر نقل مرحوم طبرسی ( ق ) عطا و عکرمه و کلبی سوره را مکی و بکی از اقوال ابن عباس سوره را مدنی و حسن و یحیی بن سلام از ابن عباس غیر از 10 آ ییه ابتدایی باقی آیات را مکی دانسته اند (طبرسی ، فضل بن حسن ، ج 8 ، ص 425 ) .

نقد و بررسی

روایاتی که ده آیه اول را مدنی و سایر آیات را مکی دانسته اند با توجه به سیاق آیات و ارتباط لظی ومعنایی میان آیات 10 ، 11 و 12 و نیز با توجه به آنچه در قسمت قبل بیان گردید ، قابل قبول نبوده و مردود می باشند .

در تعا رض میان سه روایت که نزول سوره را در مکه و یک روایت که نزول آنرا در مدینه دانسته است میبا ید جانب اکثریت روایات که البته در تعارض با نص نبوده و مورد تایید سیاق آیات نیز میباشند را گرفت .

در ذیل آیات 1و2 ، 8 ، 10 و 60 این سوره برخی روایات اسباب یا شان نزول نقل شده که بررسی آن روایات نیز گواهی است بر مدعای مکی بودن این سوره :

الف ) روایات مربوط به آیات 1 و 2 :

1. درباره عده ای از مسلمانان مکه نازل شده که به قصد هجرت به سمت مدینه از مکه خارج شدند ولی چون با آزار مشرکان مواجه گردیدند به مکه با زگشتند . البته آیه 110 نحل را نیز در شان اینان دانسته اند .
2. مقاتل گوید که این آیه در شان "مهجع " آزاد شده دست عمر خطاب که اولین شهید بدر است نازل شده .
3. درباره عمار یاسر و کسانی که نزدیک مکه بوده ودر راه خدا شکنجه شدند نازل شده .
4. آیه در شان افرادی است که قبل از وجوب زکات و جهاد مسلمان شده و هنگام وجوب از اجرای آن امتناع ورزیدند ( واحدی ، علی بن احمد ، ص 349 ) .

صغحه 4

نقد و بررسی :

علامه طباطبایی نیز برخی از روایات فوق را نقل نموده و اختلاف فراوان در روایات اسباب نزول را موجب بی اعتباری و دلیلی برای ترک آنها بیان مینماید ( طباطبایی ، سید محمد حسین ، ج 16 ، ص 107 – 110 ) .

ب ) روایات مربوط به آیه 8 :

این آیه و آیات 15 احقاف و 14 و 15 لقمان را در شان سعد بن ابی وقاص و سعد بن مالک دانسته و داستان مفصل و مشابهی را نقل نموده اند که مادر سعد از اسلام آوردن او راضی نبود و پس از اینکه فرزندش را تهدید نمود که از اسلام باز گردد این ایات نازل گردید ( واحدی ، ص 351 و اسلامی ، محمد جعفر ، ص 431 )

نقد و بررسی :

اول اینکه ابن حجر در زندگینامه مفصلی که برا ی سعد نگاشته هیچ اشاره ای به نزول چنین آیه ای در شان وی نکرده ( عسقلانی ، ابن حجر ، ج 2 ، ص 33 ) ، دو دیگر اینکه بر فرض قبول چنین شان یا سبب نزولی با توجه به اینکه وی از بز رگان صحابه و از سابقین در ایمان بوده پس به اثبات مکی بودن آیات کمک مینماید ، و آخرین نکته اینکه ، ذکر یک سبب نزول برای چند آیه نشان از عدم دقت درثبت اسباب نزول داشته و موجب سلب اعتماد از آن روایت می گردد .

ج ) روایات مربوط به آیه 10 :

1. مجاهد گوید درباره کسانی نازل شده که به زبان مسلمان بوده ولی هنکام گرفتاری و امتحان کافر می شدند .

2. به گفته ضحاک آیه در شان عده ای از منافقان مکه است که هنگا م سختی ها به شرک بازگشتند .

3. عکرمه از ابن عباس نقل نموده که عده ای به اغوای مشرکان از دین بیرون رفته و مشرک شدند که این آیه و آیات 97 نساء و 27 نحل در شان ایشان نازل شد (ذکاوتی ، علیرضا ، ص 182 )

همین گوناگونی روایات احتمال سبب نزول بودن برای آیه را از بین می برد و در صورتی که این روایات را بپذیریم باز هم فضای حاکم بر این روایات نیز دلیلی بر مکی بودن این آیه میباشد .

د ) روایات مربوط به آیه 60 :

داستانی از عبد الله بن عمر نقل شده که به همراه پیامبر وارد یکی از چاردیواری های انصار شدند حضرت از روی زمین خرما برداشته و میخوردند پس از گفت و گوی مختصری که میان ایشان انجام شد ، حضرت فرمودند : " این روز چهارمی است که هیچ نخورده ام در حالی که اگر میخواستم و دعا می

صفحه 5

کردم ..." بنا بر گفته ابن عمر به فاصله اندکی از این سخن پیامبر ( ص) این آیه نازل شد ( واحدی ، ص 353 ) .

نقد و بررسی :

سند این روایت ضعیف بوده ( طبا طبایی ، سید محمد حسین ، ج 16 ، ص 147 ) و با توجه به تاریخ تولد ابن عمر ( سال سوم بعثت ) ( المو سوعه العربیه العالمیه ، ج 16 ، ص 85 ) بعید است که چنین دا ستانی در سالهای ابتدایی هجرت که ابن عمر کودکی 10 – 11 ساله بوده واقع شده باشد مگر اینکه نزول آیه را در اواخر دوران مدنی بدانیم که با توجه به آنجه گذشت و با دقت در سیاق آیات این احتمال نیز سخت بعید مینماید . از طرف دیگر ابتدای این آیه با حرف " و " آغاز گردیده و علاوه بر ارتباط لفظی ، پیوستگی مفهومی نیز میان این آیه با آیات قبل و بعد آن بر قرار می باشد که موجب بطلان فرض نزول جداگا نه آیه در مدینه می گردد .

بررسی رویدادهای زمانمند و تاریخ اسلام

یکی دیگر از دلایل درون متنی و شواهدی که میتوان با استفاده از آن به تاریخ قطعی ویا تقریبی نزول آیه یا آیاتی از یک سوره پی برد وجود اشاره و یا تصریح به رخدادهایی است که در تاریخ اسلام ثبت گردیده است . مثلا آیاتی که به وقایعی همچون تغییر قبله ، جنگهای پیامبر ( ص ) و تشریعات گوناگون ، اشاره مینماید که با تطبیق این آیات بر تاریخ زندگی رسول گرامی اسلام ( ص ) می توان به زمان نزول آیات دست یافت .

در این سوره مبارکه هیج تصریحی در باره واقعه یا رویدادی زمانمند که بتوان به تا ریخ اسلام مربوط دانسته و زمان نزول سوره را مشخص نمود وجود ندارد .

علاوه بر فضای عمومی و سیاق آیات ، تنها آیه ای که شاید بتوان اشاره ای به زمان نزول آیات را از آن استخراج نمود آیه 56 این سوره است ، آیه ای که در آن خداوند متعال پس از اشاره به ایرادات و آزارهای مشرکان ، رسول گرامی اسلام ( ص ) و بندگان مومن خود را مورد خطاب قرار داده و میگوید : " ان ارضی واسعه فایای فاعبدون " . گمان میرود فضای نزول این آیات با سالهای آخر حضور پیامبر ( ص ) و مسلمانان در مکه متناسب باشد . یعنی زمانی که پیمان عقبه دوم بسته شده ، سران قبایل یثرب به اسلام گرویده اند و فرمان مهاجرت تک تک مسلمانان به سوی مدینه صادر گشته است ( سبحا نی ، جعفر ، ص 406 – 415 ) اکنون جای آن دارد که خداوند متعال زمین خود را گسترده دانسته و مسلمانان را به هجرت و عبا دتی از روی آسودگی و آرامش بیشتر دعوت نماید .

صفحه 6

بررسی روایات ترتیب نزول :

بر خلاف اخبار اسباب النزول یا شان نزولها که غالبا قابل اعتماد نبوده و علاوه بر اینکه روایات متعارض فراوانی در میان آنها یافت میشوند ، احتمال تحریف در آن اخبار نیز معقول به نظر میرسد ، روایات ترتیب نزول از یکدستی و سلامت بسیار بالاتری برخوردار بوده و مورد اعتنا و اعتماد قرآن پؤوهان و مفسران فریقین میباشد ( نکونام ، جعفر ، ص 134 ) .

روایات ترتیب نزول آنگونه که از نامشان پیداست نوبت نزول سوره ها از اولین سوره مکی تا آخرین سوره مدنی را به ترتیب مشخص نموده اند که 86 سوره اول مکی و28 سوره بعدی مدنی می باشند .

هر چند در برخی روایات ترتیب نزول میان شماره و ترتیب نزول برخی از سوره ها اختلاف وجود دارد ولی تمامی این روایات سوره مبارکه عنکبوت را هشتاد و پنجمین سوره نازله و مکی دا نسته اند (همو ، ص 306 ) .

علاوه بر این ، با توجه به میانگین نزول آیات و سوره های مکی ( همو ، ص 308 ) ونیز با توجه به فضای مفهومی و سیاق آیات تقریبا هیچ شکی باقی نمی ماند که نزول این سوره در اواخر دوران مکی یعنی سال سیزدهم بعثت انجام پذیرفته است .

صفحه 7

نتیجه :

همانگونه که بیان شد ، اجماع نظر مفسران شیعه و سنی ، روایات ترتیب نزول ، اکثر روایات اسباب نزول و سیاق آیات شریفه سو ره مبارکه عنکبوت که به محاجه بامشرکان پرداخته و قیامت و عذاب آخرت را به یاد آنان می اندازد از طر فی و ارتبا ط لفظی و معنوی میان آیات این سوره و نزول یکپارچه آن از سوی دیگر نشان از مکی بودن تمام آیات این سوره دارد . و علاوه بر میانگین آیات و سوره های نازل شده در مکه ، بیان الاهی " ان ارضی واسعه " در آیه 56 ، در کنار حوادث ورویدادهای قبل از هجرت پیامبر اسلام ( ص ) ، از مکه به مدینه ، نیز قرینه ای است که ما را به سمت اطمینان به نزول این سوره مبارکه در سال 13 بعثت رهنمون میسازد .

پس سوره مبارکه عنکبوت دارای یک واحد نزول و از سوره های مکی قرآن بوده ودر سال 13 بعثت نازل گردیده است .

والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته

درپایان لازم می دانم از صبر و حوصله و راهنمایی های استاد ارجمندم جناب آقای دکتر نکونام که این تلاش اندک در سایه الطاف ایشان به ثمر رسید تشکر نموده و از ایشان و تمامی خوانندگان محترم و قرآن پژوهان گرانمایه استدعا نمایم تا با انتقادات سازنده خود راه را برای انجام و ارا ئه پروژه های بهتر و مفیدتر هموار سازند .

عبد الرضا حدادیان – دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن وحدیث

دانشگاه قم

Haddadian110@gmail.com

صفحه 8

فهرست منابع

1. اسلامی ، محمد جعفر ، شان نزول آیات ، تهران ، انتشارات اسلامی ، چهارم ، 1361 .

2 . برزی ، اصغر ، ترجمه قرآن و نکات نحوی ان ، تهران ، بنیاد قرآن ، اول ، 1382 .

3 . بل ، ریچارد ،درآمدی برتاریخ قرآن ، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی ، قم ، مرکز ترجمه قرآن به زبانهای خارجی ، اول1382 .

4 . بلاشر ، رژی ، در آستانه قران ، ترجمه محمود رامیار ، تهران ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، چهارم ، 1374 .

5 . حجتی ، سید محمد باقر ، اسباب النزول ، تهران ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، ششم ، 1377 .

6 . دروزه ، محمد عزه ، التفسیر الحدیث ، قاهره ، داراحیاء الکتب العربیه ، 1383 .

7. ذکاوتی قراگزلو ، علیرضا ، اسباب النزول ( ترجمه ذکاوتی ) ، تهران ، نشر نی ، اول ، 1383 .

8 . رازی ، فخرالدین ، مفاتیح الغیب ، بیروت داراحیاء التراث العربی ، سوم ، 1420ق .

9 . سبحانی ، جعفر ، فروغ ابدیت ، قم ، بوستان کتاب ، هشتم ، 1372 .

10 . سیوطی ، جلال الدین ، الدرالمنثور ، قم ، کتابخانه آیت الله نجفی مرعشی ، 1404 ق .

11 . صافی ، محمود بن عد الرحیم ، الجدول فی اعراب القرآن ، دمشق ، دارالرشید ، چهارم ، 1318 .

12 . طباطبایی ، سید محمد حسین ، المیزان قی تفسیر القرآن ، قم ، جامعه مدرسین ، پنجم ، 1417 ق .

13 . طبرسی ، فضل بن حسن ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، تهران ، ناصر خسرو ، سوم ريا، 1372 .

14 . طوسی ، محمد بن حسن ، التبیان فی تفسیر القرآن ، بیروت ، داراحیاء التراث العربی .

15 . عسقلانی ، ابن حجر ، الاصابه فی تمیز الصحابه ، بیروت داراحیاء التراث العربی ، اول ، 1419 ق .

16 . محقق ، محد باقر ، نمونه بینات در شان نزول آیات ، تهران ، انتشارات اسلامی ، چهارم ، 1361 .

17 . الموسوعه العربیه العامه ، ریاض ، موسسه اعمال الموسوعه للنشر ، د.م ، 1418 ق .

18 . نکونام ، جعفر ، درآمدی بر تاریخ گذاری قرآن ، تهران ، نشر هتی نما ، اول ، 1380 .

19 . واحدی ، علی بن احمد ، اسباب النزول القرآن ، بیروت ، دار الکتب العلمیه ، اول ، 1411 ق .

والسلام علی عباد الله الصالحین