بسمه تعالي

 

تاريخ‌گذاري

آيات 182 تا پايان سوره بقره

 

 مربوط به درس علوم قرآني 2

استاد ارجمند جناب آقاي دكتر نكوكلام

 

معصومه اميني نيسياني 8523201001

زمستان 1386

 

 

 

 

فهرست مطالب

مقدمه : 3

نزول دفعي يا تدريجي سوره‌ي بقره: 3

شاخص‌هاي محتوايي: 4

ارتباط لفظي آيات: 4

ارتباط معنوي و محتوايي آيات.. 19

اشاره‌ي صريح به رخداد زمانمند: 20

آيه‌ي صيام: 21

وحدت نزول آيه‌ي صيام: 21

روايات تشريع روزه: 22

تاريخ تشريع روزه از ديدگاه علامه جعفر مرتضي: 22

زمان‌شناسي نزول آيه‌ي صيام: 24

دلائل نزول در سال دوم هجرت: 24

زمان‌شناسي نزول سوره‌ي مباركه بقره: 24

مكي و مدني بودن سوري‌ بقره: 25

فهرست منابع. 28

 

مقدمه :

سوره‌ي مباركه‌ي بقره به ترتيب مصحف دومين سوره و به ترتيب نزول هشتاد و هفتمين سوره‌ي قرآن كريم است، اين سوره طولاني‌ترين سوره‌ي قرآن است كه موضوعات متعددي را به خود اختصاص داده است. علامه طباطبائي در اين مورد مي‌فرمايد: «سوره‌ي بقره با دويست و هشتاد آيه به صورتهاي متفاوت و جداگانه نازل شده است. و تمام آن يك مقصد را دنبال نمي‌كند اما در عين حال بيشتر آن در صدد بيان اين است كه از جمله حقوق خداوند بر بندگان، ايمان به خدا و ما انزل الله، تفاوت قائل نشدن بين رسول و وحي‌هاي الهي است. همچنين سوره احكام متفاوتي چون آداب حج، ارث و تغيير قبله را بيان مي‌كند.»[1]

به هر حال سوره‌‌ي مباركه‌ي بقره داراي فصول طولاني است به طوري كه بعضي فصولش منسجم و هماهنگ با ديگر فصول است به طوري كه واحد نزول بودن را مي‌شود از آن فهميد.

در اين تحقيق سعي گرديده آيات 183 تا آخر سوره‌ي بقره از لحاظ، تعداد واحد نزول، مكي يا مدني بودن آيات، بستر تاريخي و تاريخ گذاري، مورد بررسي و تحليل قرار بگيرد.

نزول دفعي يا تدريجي سوره‌ي بقره:

گفتيم سوره‌ي بقره طولاني‌ترين سوره‌ي قرآن است كه موضوعات متفاوت را شامل مي‌شود. و لذا تمام آيات آن يك هدف را دنبال نمي‌كند.[2] يكي از مباحث مهم در تعيين تاريخ نزول آيات، مباحث تدريجي يا دفعي بودن نزول سوره است، توضيح اينكه بر اساس اين مبنا تشخيص داده مي‌شود كه آيا يك سوره به طور يكپارچه نازل شده است يا اينكه آيات آن به طور جدا و در طول مدت زمان كوتاه با بلند نزول يافته است.

در مورد سوره‌هاي بلندي همچون بقره به طور قطع نزول، تدريجي و در فواصل زماني گوناگونان صورت گرفته است چرا موضوعات متفاوت اين سوره كه هر كدام احكامي از شريعت را بيان مي‌كند و بعضي از آياتش نظير آيه‌ي قبله بيانگر حادثه‌اي تاريخي است، نمي‌توانسته به طور كامل ئ همزمان نزول يافته باشد. دلائل ديگر بر يك واحد نزول نبودن سوره‌ي بقره دلائلي است كه از آنها تعبير به «شاخص‌هاي لفظي و محتوايي شده است.

شاخص‌هاي محتوايي:

گروه آيات متفاوت اين سوره داراي تماميت معنا هستند و در بسياري موارد آيات با آيه‌هاي قبل و بعد از خود ارتباط معنايي ندارند.

آيات متعددي از سوره به حوادث تاريخي تصريح و گاه اشاره‌ي قوي دارد همچون آيات قبله جريان گاو بني‌اسرائيل، داستان خلقت آدم و حوا ، جريان يهوديان و...

شاخص‌هاي لفظي و تعداد واحدهاي نزول:

1-گروه متفاوت آيات سوره ارتباط و اتصال لفظي به هم ندارند.

2-بسياري از آيات صلاحيت آغاز كلام را دارند.

با توجه به مطالب فوق و بررسي‌هاي به عمل آمده كه در ادامه به آنها خواهيم پرداخت مي‌توان گفت آيات 183تا آخر سوره، داراي سه واحد نزول باشند. 1- آيات 183 تا 242  2- آيات 243 تا 252 و 3- آيات 253 تا 286.

ارتباط لفظي آيات:

الفاظ ابتداي آيات، صالح بر ابتدا كلام با آنها باشد و هيچ پيوند لفظي با ما قبل نداشته باشد از قبيل حرف عطف، ضمير و مرجع ضمير، عامل و معمول، صله و موصول...

آيه 183: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى‏الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ...

آيه 184: أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ عَلى سَفَر...

كه ظرف «اياماً» در ابتداي آيه 184 متعلق به كلمه «صيام» در آيه‌ي قبل (183) مي‌باشد. پس دو آيه‌ي 183 و 184 با هم ارتباط لفظي دارند.

ٍ آيه 185:  شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَالْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ كانَ مَرِيضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ....

«شهر رمضان» بيان و توضيحي از «اياماً معدودات» است چرا  که«شهر رمضان» خبر براي مبتدائي محذوف است كه مبتدا همان ضميري است كه به اياماً بر مي‌گردد.

آيه 186: وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي‏وَ لْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ

واو ابتداي آيه، عطف است و لذا نشاندهنده‌ي ارتباط لفظي بين دو آيه‌ي 185 و 186 مي‌باشد.

آيه 187: أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلى نِسائِكُمْ هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ ...

وجود كلمه‌ي صيام نشاندهنده ارتباط آيه‌ي 187 با آيه‌ي قبل است.

آيه 188:  وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِهاإِلَى الْحُكَّامِ ...

وجود «واو» ابتداي آيه عطف است و لذا آيه را با آيه‌ي قبل مرتبط مي‌كند.

آيه 189:  يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ‏هِيَ مَواقِيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِها ...

وجود ضمير «كاف» در يسئلونك نشاندهنده‌ي اين است كه مرجع ضمير بايستي قبلاً ذکر شده باشد.

آيه 190:  وَ قاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقاتِلُونَكُمْ وَ لاتَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ

وجود«واو» ابتداي آيه ارتباط را با آيات قبل اثبات مي‌كند:

آيه 191:  وَ اقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ‏...

وجود «واو» ابتداي آيه، ارتباط آيه‌ي 191 با آيه‌ي قبل را نشان مي‌دهد.

آيه 192:  فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ

«فاء» ابتداي آيه «فاء» عاطفه است و لذا با آيه‌ي قبل مرتبط مي‌باشد.

آيه 193:  وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوانَ إِلاَّ عَلَى الظَّالِمِينَ.

«واو»  ابتداي آيه، نشان دهنده‌ي ارتباط آيه‌ي 193 با آيات قبل است.

آيه 194:  الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَالْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى ...

لفظ «الشهر» در ابتداي آيه‌ي 185 هم ذكر گرديده و لذا آيه‌ي 194 با آيات قبل مرتبط مي‌گردد.

آيه 195:  وَ أَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ لا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ‏يُحِبُّ الُْمحْسِنِينَ.

وجود حرف «واو» ابتداي آيه نشاندهنده‌ي ارتباط‌ي آيه‌ي 195 با آيات قبل است.

آيه 196:  وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَ لا تَحْلِقُوارُؤُسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيَُ...

وجود حرف «واو» ارتباط آيه را با آيات قبل نشان مي‌دهد.

آيه 197: الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ‏فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِي الْحَجِّ...

لفظ «الحج» در ابتداي آيه‌ي فوق، در آيه‌ي قبل نيز تكرار گرديده است.

آيه 198:  لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ‏رَبِّكُمْ فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ...

مرجع ضمير «كم» در عليكم در آيه‌ي  قبل است.

آيه 199:  ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النَّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌرَحِيمٌ.

«ثُمَّ» از ادات عطف مي‌باشد لذا آيه‌ي فوق را با آيات قبل مرتبط مي‌كند.

آيه 200:  فَإِذا قَضَيْتُمْ مَناسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آباءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْراً فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ‏رَبَّنا آتِنا ...

«فاء» از ادات عطف است.

آيه 201:  وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَفِي الآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ.

«واو« از  ادات عطف است.

آيه 202:  أُولئِكَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِمَّا كَسَبُوا وَ اللَّهُ سَرِيعُ‏الْحِسابِ.

«اولئك« ضميري است كه به ما قبل بر مي‌گردد پس نشان دهنده‌ي ارتباط است.

آيه 203:  وَ اذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُوداتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلاَ...

«واو« از  ادات عطف است.

آيه 204:  وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ‏فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يُشْهِدُ اللَّهَ عَلى ما فِي قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ.

«واو« از  ادات عطف است.

آيه 205:  وَ إِذا تَوَلَّى سَعى فِي الْأَرْضِ‏لِيُفْسِدَ فِيها وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ الْفَسادَ.

«واو« از  ادات عطف است.

آيه 206:  وَ إِذا قِيلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ‏الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ.

«واو« از  ادات عطف است.

آيه 207:  وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ.

«واو« از  ادات عطف است.

آيه 208:  يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ‏إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ

آيه از لحاظ لفظي ارتباط با آيات قبل ندارد ولي از لحاظ معنوي به آيه‌ي 206 مرتبط مي‌گردد. در اين آيه‌ي شريفه التفاتي از غيبت به خطاب به كار رفته، چون در آيات قبل مؤمنين، غائب فرض شده بودند و در اين آيه حاضر به شمار آمده‌اند.

آيه 209:  فَإِنْ زَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْكُمُ الْبَيِّناتُ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ.

«فاء« از  ادات عطف محسوب مي‌گردد.

آيه 210: هَلْ يَنْظُرُونَ إِلاَّ أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ فِي ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِكَةُ وَ قُضِيَ الْأَمْرُ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ‏الْأُمُورُ

اين آيه با آيه‌ي قبل ، ارتباط لفظي ندارد و فقط مي‌توان گفت در اين آيه‌ي شريفه التفاتي از خطاب (فإن زَلَلْتُم در آيه‌ي‌ 209) به غيبت (هل يتنظرون) به كار رفته است.

آيه 211:  سَلْ بَنِي إِسْرائِيلَ كَمْ آتَيْناهُمْ مِنْ آيَةٍ بَيِّنَةٍ وَ مَنْ يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ...

اين آيه هيچ ارتباط لفظي با آيات قبل ندارد ولي از لحاظ معنوي، با آيات قبل مرتبط مي‌گردد.

آيه 212:  زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا الْحَياةُ الدُّنْيا وَ يَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ ...

اين آيه هيچگونه ارتباط لفظي با آيات قبل ندارد ولي از لحاظ معنوي، با دو آيه‌ي بعد و چهار آيه‌ي قبل، راه تحفظ و نگهداري وحدت ديني در جامعه انساني را بيان مي‌كند.

آيه 213:  كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ‏النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ ...

آيه‌ي فوق ، ظاهراً ارتباط لفظي ندارد ولي از لحاظ معني و مضمون با 5 آيه‌ي قبل و آيه‌ي بعد ارتباط دارد.

آيه 214:  أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُواالْجَنَّةَ وَ لَمَّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاءُ ...

«أم« از  حرف عطف محسوب مي‌گردد.

آيه 215:  يَسْئَلُونَكَ ما ذا يُنْفِقُونَ قُلْ‏ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ ...

لفظ «يسئلونك« در آيات 189 و « إذا سألك» در آيه‌ي 186 تكرار شده است.

آيه 216:  كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ كُرْهٌ لَكُمْ وَ عَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَعَسى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً ...

از لحاظ لفظي ارتباطي ندارد.

آيه 217:  يَسْئَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ‏قِتالٍ فِيهِ قُلْ قِتالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ كُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ ...

لفظ «يسئلونك « در آيه‌ي 215 تكرار شده است.

آيه 218:  إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ‏أُولئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ ...ٌ

از لحاظ لفظي شايد بتوان گفت، ارتباطي وجود ندارد ولي از لحاظ معنوي با آيات قبل مرتبط است.

آيه 219 : يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِما إِثْمٌ‏كَبِيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما ...

لفظ «يسئلونك»  در آيات قبل مرتباً تكرار شده است.

آيه 220:  فِي الدُّنْيا وَ الآخِرَةِ وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْيَتامى قُلْ إِصْلاحٌ لَهُمْ‏خَيْرٌ وَ إِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُكُمْ ...ٌ

«في الدنيا و الاخره« جارو مجروري است كه متعلقش در آيه‌ي قبل ذكر گرديده، در اين آيه همچنين وجود كلمه‌ي «يسئلونك» نشان دهندة ارتباط لفظي است. 

آيه 221:  وَ لا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ وَ لَأَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكَةٍ وَ لَوْ أَعْجَبَتْكُمْ وَ لاتُنْكِحُوا ...

«واو« نشاندهنده‌ي ارتباط لفظي است.

آيه 222:  وَيَسْئَلُونَكَ عَنِ الَْمحِيضِ قُلْ هُوَ أَذىً فَاعْتَزِلُوا النِّساءَ فِي الَْمحِيضِ وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى يَطْهُرْنَ ...

«و يسئلونك« نشان‌دهنده‌ي ارتباط لفظي است.

آيه 223:  نِساؤُكُمْ‏حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَ قَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ...َ

ضمير «كم» به آيات قبل بر مي‌گردد همچنين كلمه‌ي «نساء« در آيه‌ي قبل نيز تكرار شده است.

آيه 224:  وَ لا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَيْمانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ وَ اللَّهُ‏سَمِيعٌ عَلِيمٌ.

حرف عطف «واو« نشان دهنده‌ي ارتباط لفظي آيه با آيات قبل است.

آيه 225:  لا يُؤاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمانِكُمْ وَ لكِنْ يُؤاخِذُكُمْ بِما كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ وَ اللَّهُ‏غَفُورٌ حَلِيمٌ.

ضمير «كم« بر مي‌گردد به آيات قبل.

آيه 226:  لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فاؤُ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ.

«للذين« جارو مجرور است هم چنين «الذين» موصول مضاف بر اينكه «نسائهم» در آيات قبل نيز تكرار گرديده است.

آيه 227:  وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ.

«واو« عاطفه است.

آيه 228:  وَ الْمُطَلَّقاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ وَ لا يَحِلّ‏لَهُنَّ أَنْ يَكْتُمْنَ ما خَلَقَ اللَّهُ ...

«واو« عاطفه است.

آيه 229:  الطَّلاقُ مَرَّتانِ فَإِمْساكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسانٍ وَ لا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَأْخُذُوامِمَّا ...

«طلاق« لفظي است كه در آيات قبل به چشم مي‌خورد.

آيه 230: فَإِنْ طَلَّقَها فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ فَإِنْ طَلَّقَها فَلا جُناحَ عَلَيْهِما ...

«فاء« از  حروف عاطفه است.

آيه 231:  وَ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنّ‏فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ ...

«واو« از  حروف عاطفه است.

آيه 232:  وَ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ‏أَجَلَهُنَّ فَلا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ يَنْكِحْنَ أَزْواجَهُنَّ إِذا تَراضَوْا ...

«واو« از  حروف عاطفه است.

آيه 233:  وَالْوالِداتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضاعَةَ وَ عَلَى الْمَوْلُودِ ...

«واو« از  حروف عاطفه است.

آيه 234:  وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْراً ...

«واو« از  حرف عاطفه است.

آيه 235:  وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ فِيما عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّساءِ أَوْ أَكْنَنْتُمْ فِي أَنْفُسِكُمْ عَلِمَ اللَّهُ ...

«واو» حرف عاطفه است.

آيه 236:  لا جُناحَ عَلَيْكُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّساءَ ما لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِيضَةً وَ مَتِّعُوهُنّ ‏عَلَى...

«جناح» عليناً تكرار شده در آيه‌ي قبل.

آيه 237:  وَ إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنّ‏مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِيضَةً فَنِصْفُ ما فَرَضْتُمْ ...

«واو» حرف عاطفه است.

آيه 238: حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتِينَ.

از لحاظ لفظي ارتباطي وجود ندارد ولي از لحاظ محتوائي، ادامه‌ي نصيحتهاي پايان آيه‌ي 237 در آيه‌ي 238 ذكر گرديده است.

آيه 239:  فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالاً أَوْ رُكْباناًفَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَما عَلَّمَكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ.

«فاء» در اينجا فاي تفريع است و لذا فرعهاي آيه‌ي قبل در اين آيه ذكر گرديده است.

آيه 240:  وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ‏أَزْواجاً وَصِيَّةً لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْراجٍ ...

«واو» حرف عاطفه است.

آيه 241:  وَ لِلْمُطَلَّقاتِ مَتاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ.

«واو» حرف عاطفه است.

آيه 242: كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ.

«كذلك » ارتباط آيه را با آيه‌ي قبل مشخص مي‌كند.

آيه 243:  أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ‏حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ...

آيه با آيات قبلي ارتباط لفظي و معنائي ندارد و لذا احتمال دارد كه از آيه‌ي 243 واحد نزول دوم آغاز گردد.

آيه 244:  وَ قاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ.

«واو» حرف عاطفه است.

آيه 245:  مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ‏ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً كَثِيرَةً وَ اللَّهُ يَقْبِضُ ...

«من» از موصولات است و ابتدا با آن جائز نمي‌باشد.

آيه 246:  أَ لَمْ تَرَ إِلَى الْمَلَإِمِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ مِنْ بَعْدِ مُوسى إِذْ قالُوا لِنَبِيٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنا مَلِكاً ...َ

از لحاظ لفظي با آيه‌ي قبل مرتبط نيست.

آيه 247:  وَ قالَ لَهُمْ‏نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طالُوتَ مَلِكاً قالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنا ...

«واو» حرف عاطفه است.

آيه 248:  وَ قالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ‏سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ بَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ...

«واو» حرف عاطفه است.

آيه 249:  فَلَمَّا فَصَلَ طالُوتُ بِالْجُنُودِ قالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِيكُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ‏مِنِّي وَ مَنْ لَمْ...

«فاء» صلاحيت آغاز كلام جديد را ندارد و لذا آيه‌ي فوق با آيه‌ي 248 مرتبط است.

آيه 250:  وَ لَمَّا بَرَزُوا لِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ‏قالُوا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَيْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا ...

«واو» حرف عاطفه است.

آيه 251:  فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ‏وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ وَ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ وَ الْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمَّا يَشاءُ ...

«فاء» حروف عاطفه است.

آيه 252:  تِلْكَ آياتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَيْكَ‏بِالْحَقِّ وَ إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ.

«تلك» از ضمائر است كه مرجع آن در آيه‌ي قبل ذكر گرديده است.

آيه 253:  تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ‏بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ...

«تلك» از ضمائر است كه مرجع آن در آيه‌ي قبل ذكر شده است . همچنين «رسل» در ابتداي آيه به «مرسلين» در آيه‌ي 252 مربوط است.

آيه 254:  يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناكُمْ مِنْ قَبْلِ‏أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لا بَيْعٌ فِيهِ وَ لا خُلَّةٌ ...َ

آيه از لحاظ لفظي و معنوي به آيه‌ي قبل ارتباط ندارد و لذا به نظر مي‌رسد كه از اين آيه ، واحد نزول سوم آغاز مي‌گردد.

آيه 255:  اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْحَيّ‏الْقَيُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ ...

آيه از لحاظ لفظي مرتبط نيست ولي از لحاظ معنوي ، با آيه‌ي قبل مرتبط است ، هر دو مفاهيم توحيدي را تأكيد مي كنند.

آيه 256:  لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيّ‏فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ ...

آيه از لحاظ لفظي با آيه‌هاي قبل مرتبط نمي‌باشد ولي از لحاظ مفهوم، توحيد را توضيح مي دهد.

آيه 257:  اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِياؤُهُمُ‏ الطَّاغُوتُ...

آيه از لحاظ لفظي مرتبط نيست ولي ارتباط معنائي دارد (مفاهيم توحيدي).

آيه 258:  أَ لَمْ تَرَإِلَى الَّذِي حَاجَّ إِبْراهِيمَ فِي رَبِّهِ أَنْ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّيَ ...

آيه از لحاظ لفظي مرتبط نمي‌باشد ولي از لحاظ معنوي مرتبط است.

آيه 259:  أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلى قَرْيَةٍ وَ هِيَ خاوِيَةٌ عَلى عُرُوشِها قالَ‏أَنَّى يُحْيِي هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها...

«أو» از حروف عاطفه است.

آيه 260:  وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلى وَ لكِنْ‏لِيَطْمَئِنَّ...

«واو» از حروف عاطفه است.

آيه 261:  مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍأَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ ...

با آيات قبلي از لحاظ لفظي مرتبط نيست.

آيه 262:  الَّذِينَ‏يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لا يُتْبِعُونَ ما أَنْفَقُوا مَنًّا وَ لا أَذىً لَهُمْ أَجْرُهُمْ ...

لفظ «ينفقون» نشانگر ارتباط لفظي است.

آيه 263:  قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُها أَذىً وَ اللَّهُ غَنِيّ‏حَلِيمٌ.

«صدقه» از لحاظ لفظي به «انفاق» در آيه‌ي قبل مرتبط است.

آيه 264:  يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى كَالَّذِي يُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ ...

«صدقه»  در آيه‌ي بالا عامل ارتباط دهنده‌ي با آيات قبل است.

آيه 265:  وَ مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَمَرْضاتِ اللَّهِ وَ تَثْبِيتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ ...

«ينفقون» در آيات قبلي هم ذكر شده است.

 آيه 266:  أَ يَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَ أَعْنابٍ تَجْرِي‏مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ لَهُ فِيها...  

آيه از لحاظ لفظي ارتباط ندارد ولي از لحاظ محتوائي مرتبط‌اند زيرا مفهوم و مضمون آيه‌ي فوق ، تشبيه و تمثيل انفاق توأم با من  و اذي با انفاق خالص است. [3]

آيه 267:  يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ‏طَيِّباتِ ما كَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ و...

«أنفقوا»  در آيات قبلي هم ذكر شده است.

آيه 268:  الشَّيْطانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَ يَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشاءِ وَ اللَّهُ‏يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً وَ اللَّهُ ...

از لحاظ لفظي شايد مرتبط نباشد ولي از لحاظ محتوائي، آيه به ترس از فقر بر اثر اموال طيب و دل پسند كه از وسوسه‌‌هاي شيطاني است اشاره دارد.

آيه 269:  يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْأُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً وَ ما يَذَّكَّرُ ...

از لحاظ لفظي با آيه‌ي قبل ارتباطي ندارد ولي از لحاظ محتوائي به آيه‌ي قبل مرتبط است . چرا كه آيه مي‌گويد خير كثير به كسانيكه اولوالألباب را ذكر مي‌كنند، داده مي‌شود.

آيه 270:  وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ‏يَعْلَمُهُ وَ ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصارٍ.

«واو» از حروف عاطفه است همچنين «‌أنفقتم» در آيات قبل ذكر گرديده است.

آيه 271:  إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَفَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ يُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ ...

«صدقات» در آيات قبل نيز ذكر گرديده است.

آيه 272:  لَيْسَ عَلَيْكَ هُداهُمْ وَ لكِنّ‏اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ وَ ما ...

«تنفقوا»  در آيات قبل هم نيز ذكر گرديده است.

آيه 273:  لِلْفُقَراءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ لا يَسْتَطِيعُونَ ضَرْباًفِي الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ ...

پايان آيه‌ي 273 ( و ماتنفقوا من خير فإنّ الله به عليم) با آيات قبل مرتبط است.

آيه 274:  الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِيَةً فَلَهُمْ‏أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ و لا ...

«ينفقون»  در آيات قبل ذكر گرديده است.

آيه 275:  الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبا لا يَقُومُونَ إِلاَّ كَمايَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطانُ مِنَ الْمَسِّ ...

از لحاظ لفظي با آيات قبل مرتبط نمي‌باشد ولي از لحاظ محتوائي بيان مسائل مالي مي‌باشد.

آيه 276:  يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا وَ يُرْبِي الصَّدَقاتِ وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍأَثِيمٍ.

«ربا»  در آيه‌ي قبل نيز ذكر گرديده است.

آيه 277:  إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ...

از لحاظ لفظي، آيه كاملاً صلاحيت آغاز كلام را دارد ولي از نظر محتوائي، اين آيه شبيه آيات قبل لسان قانونگذاري ندارد.

آيه 278:  يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِيَ مِنَ الرِّبا إِنْ‏كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ.

«الربا»  در آيه‌هاي قبل ذكر گرديده است.

آيه 279:  فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُسُ أَمْوالِكُمْ ...

«فا»  از حروف عاطفه است.

آيه 280:  وَ إِنْ كانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلى مَيْسَرَةٍ وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ‏تَعْلَمُونَ...

«واو»  از حروف عاطفه است.

آيه 281:  وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لايُظْلَمُونَ...

«واو»  از حروف عاطفه است.

آيه 282:  يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا تَدايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَ لْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كاتِبٌ‏...ٌ

از نظر لفظي، آيه شرائط و صلاحيت آغاز كلام را دارد ولي از نظر محتوائي مسائل مطرح شده در اين آيه، مسائل مالي نيز مي‌باشد كه با سياق آيات قبل هم خواني دارد.

آيه 283:  وَ إِنْ كُنْتُمْ عَلى سَفَرٍ وَ لَمْ تَجِدُوا كاتِباً فَرِهانٌ مَقْبُوضَةٌ فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُكُمْ بَعْضاً ...

«واو»  از حروف عاطفه مي‌باشد.

آيه 284:  لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ‏يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ ...

از لحاظ لفظي هيچ ارتباطي با آيه‌ي قبل ندارد.

آيه 285:  آمَنَ الرَّسُولُ‏بِما أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ...

از لحاظ لفظي، ارتباطي با آيه‌ي قبل ندارد.

آيه 286:  لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها لَهاما كَسَبَتْ وَ عَلَيْها مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِينا...

از لحاظ لفظي با آيه‌ي قبل ارتباط ندارد.

ارتباط معنوي و محتوايي آيات

آيات 183 تا 187: تماماً در مورد روزه و احكام آن است.

آيات 189 و 190 از لحاظ معنوي ارتباط به آيات قبل ندارند ولي از لحاظ لفظي، با «واو» عطف به هم مرتبط شده‌اند.

آيات 191تا 195: همه در مورد جنگ با مشركان مكه است.

آيه‌ي 196 از طريق لفظي به آيه‌ي 195 مرتبط است ولي از لحاظ معنائي ارتباط قابل توجهي ديده نمي‌شود.

آيات 196 تا 203: همه در حج الوداع نازل شده (به نظر صاحب الميزان) ولي به نظر مي‌رسد فقط موضوع اين آيات حج باشد ولي زمان آن شايد با حجة الوداع  بي‌ارتباط باشد.

آيه‌ي 204 از طريق لفظي با آيات قبل ارتباط پيدا مي‌كند.

آيات 204تا 207: از لحاظ محتوايي، مردم را از حيث صفات تقسيم مي‌كند.

آيات 208 تا 214: راه حفظ و نگهداري وحدت دين را در جامعه  نشان مي‌دهد.

به طور كلي واحد نزول اول كه از آيات 183 تا 242 مي‌باشد، همگي به گونه‌اي بيان شدند كه پيامبر بايستي پاسخ سؤال مقدّر را به مردم بدهند. به طوري كه اكثر آيات اين گروه با «يسألونك » و يا «إذا سألك» آغاز گرديده است.

واحد نزول دوم:‌ آيات 243 تا 253: آيات در مورد اتفاق و بذل مال براي تجهيزات لشكري و تهيه‌ي مهمات و آنچه كه موجب پيشرفت يك ملت در زندگي دنيوي و ديني است، مي‌باشد.

واحد نزول سوم: آيات 254 تا پايان سوره: كه آيات موضوعات متعددي چون توحيد، انفاق مال، تأكيد به حرمت ربا، غرض بندگي پروردگار،...را مطرح كرده است.

به هر حال آيات سوره‌ي بقره به نظر مي‌رسد كه در يك واحد نزول، از نظر محتوا، يكسان و مشابه نباشد ولي به محض انفصال محتوائي، اتصال لفظي موجود بين آيات يك واحد نزول، پيوستگي آيات را حفظ مي‌كند. و لذا درست است كه از يك طرف آيات با آيه‌هاي قبل و بعد از خود ارتباط معنايي ندارد ولي بعضاً ارتباط لفظي خود را حفظ كرده‌اند. يعني آيات با اينكه گاهاً از لحاظ معني متفاوت بودند ولي صلاحيت آغاز گربودن كلام را نداشتند.

اشاره‌ي صريح به رخداد زمانمند:

يكي از مباحث مهمي كه در تاريخ گذاري آيات و سوره‌هاي قرآن نقش مؤثر دارد، وجود حادثه يا حوادث تاريخي در سوره‌ها مي‌باشد. سوره‌ي بقره نيز شامل چند حادثه‌ي تاريخي است كه در اين سوره به آن تصريح يا اشاره‌ي قوي شده است.

حوادث زمانمند انواع گوناگون دارند به طوري كه برخي از آنها سبب نزول آيه شده‌اند و كمي قبل يا بعد از آن حادثه، آية‌ مربوط به آن نازل شده است. مانند آيه‌ي قبله[4] كه بعد از جريان اعتراض يهود، بر پيامبراكرم نازل شد. تفصيل داستان در ادامه خواهد آمد.

گروه ديگري از حوادث مدتها قبل از نزول آيه يا آيات مربوط به آن حادثه اتفاق افتاده است، اين گروه از حوادث نمي‌توانند در تعيين تاريخ نزول آيه يا سوره‌ نقش داشته باشند چرا كه آيه مربوط به آنها فقط اخبار آنها را ذكر كرده است مانند جريان گاو بني اسرائيل كه قرن‌ها بعد از اسلام رخ داد اما آيات مربوط به آن در زمان رسول اكرم(ص) نازل شد.

- آيه‌ي قبله مربوط به اين تحقيق نمي‌باشد.

- آيه‌ي صيام[5] كه آيه‌ي ابتدائي تحقيق محسوب مي‌گردد، مورد بررسي قرار مي‌گيرد: 

آيه‌ي صيام:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى‏الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ...

از جمله احكام الهي كه در سوره‌ي بقره ذكر شده و خداوند متعال آن را امري واجب دانسته روزه گرفتن است. از قرآن نيز بر مي‌آيد كه روزه در رديف عبادات ديگر ااست و آيه‌ي فوق نيز اشاره دارد به اينكه احكام روزه در امتهاي گذشته نيز تشريع و واجب گشته است.

«كتب» در لغت به معني «فرض» است يعني بر شما مقرر گرديده است . «صيام» در لغت به معناي «امساك» آمده است . از نظر شرح صيام يعني امساكي مخصوص به شيوه‌اي مخصوص.[6]

وحدت نزول آيه‌ي صيام:

آياتي كه به مسئله صيام، وجوب صيام، احكام اين واجب الهي و نيز مكلفين اين واجب اشاره كرده است. در سوره‌ي مباركه‌ي بقره شامل سه آيه است كه شروع آن با خطاب «يا ايها الذين امنوا» جملگي مؤمنين در همه‌ي اعصار را شامل مي‌شود.

از ظاهر و سياق آيات استفاده مي‌شود كه نزول اين آيات يكپارچه بوده و وحدت نزول دارد. مؤيد اين قول شاخصهاي لفظي و محتوايي است چرا كه :

اولاً هيچكدام از آيات سه ‌گانه به استثنا‌ آيه‌ي اول صالح براي ابتدا نيستند.

ثانياً با تفكيك آيات از يكديگر معناي تام و كامل از آيات به دست نمي‌آيد.

مرحوم علامه در خصوص وحدت نزول آيات مي‌گويد: «سياق آيات سه گانه دلالت مي‌كند بر اينكه آيات شريفه با هم نازل شده است و نيز بيانگر اين است كه دو آيه‌ي اول به منزله‌ي مقدمه‌اي براي آيه‌ي بعدي است.»[7]

روايات تشريع روزه:

در زمينه‌ي تشريع روزه روايات فراواني از صحابه و تابعين وارد شده است . اين روايات در كتب سيره و تفاسير روايي فراوان به چشم مي‌خورد.

برخي محققات تشريع اين احكام الهي را مربوط به ماه رمضان سال دوم هجرت و قبل از او واقعه‌ي بدر ذكر كرده‌اند ابن كثير به نقل از اين جرير گويد:‌ « در سال دوم هجرت روزه‌ي ماه رمضان واجب شد.»[8]

احمدبن حنبل و بيهقي به سندي از معاذبن حبل گويد: «پيامبر اكرم وارد مدينه شد و در هر ماه، سه روز، روزه مي‌گرفت و روز عاشورا نيز روزه بود تا اينكه خداوند روزه‌ي ماه رمضان را بر او فرض كرد و آيه «يا ايها الذين كتب عليكم الصيام» را نازل نمود.[9]

ابو سعيد خدري روايت كرده وجوب روزه‌ي ماه رمضان يكماه بعد از تغيير قبله و در ماه شعبان صورت گرفته است.[10]

تاريخ تشريع روزه از ديدگاه علامه جعفر مرتضي:

علامه جعفر مرتضي گويد: «برخي تشريح روزه را از حوادث ماه رمضان سال دوم هجرت دانسته‌اند. گروه ديگري گويند روزه در مكه تشريع شد و دليل آن اسلام آوردن عمربن مره جهني و خطبه‌اي است كه پيامبر در اول رسالتش بيان كردند.»[11]

در زمينه‌ي اصل تشريع روزه علامه جعفري معتقد است كه روزه در مكه تشريع شد به دو دليل:

1- قول جعفربن ابيطالب به پادشاه حبشه، آنگاه كه مسلمين به حبشه هجرت كرده بودند جعفربن ابيطالب به پادشاه گفت پيامبر اكرم آنها را به نماز و زكات و روزه امر كرده است.

2- اسلام آوردن عمربن مره است كه رسول او را به سوي قومي فرستاد و او گفت: من نماينده‌ي رسول اكرم به سوي شما هستم . شما را به بهشت دعوت كرده از جهنم بر حذر مي‌دارم و شما را امر به حج، صيام ماه رمضان، عبادت خدا و... مي‌كنم.

- برخي گفته‌ند داستان جعفربن ابيطالب صحت ندارد چرا كه روزه بعد از هجرت به حبشه تشريع شد.[12]

اما جعفر مرتضي گويد: «اشكال مذكور از روي احتياط و محافظه كاري وارد شده و حال آنكه احتياط در اينجا اعتباري ندارد، بنابراين چرا نفس كلام جعفر نمي‌تواند دليل تشريع صيام در مكه باشد؟»

از استدلال علامه جعفر مرتضي اين نكته به دست مي‌آيد كه فرض صيام در مكه صورت گرفته است اما نزول آيه‌ي شريفه بعد از هجرت به مدينه بوده است . همانگونه كه نص صريح آيه مي‌فرمايد: «كما كتب علي الذين من قبلكم».[13]

در برخي روايات ذكر شده كه ائمه عليهم السلام فرض صيام را مختص انبيا گذشته مي‌دانسته و امتها را از اين حكم الهي مستثني كرده‌اند.

جعفربن غياث نخعي گويد:‌امام صادق عليه السلام فرمود:‌ «خداوند روزه‌ي ماه رمضان را براي احدي از امتهاي گذشته واجب نكرده . از حضرت سؤال شد:‌ چگونه است خداوند فرمود:‌«كما كتب علي الذين من قبلكم» فرمود: وجوب روزه‌ي رمضان بر انبيا بوده است نه براي امتهاي آن‌ها و خداوند بعداً اين نعمت را شامل امت اسلام نمود و روزه‌ي رمضان را بر رسول اكرم و امتش واجب كرد.»[14]

روايت مذكور يكي از مؤيدات وجوب روزه قبل از هجرت به مدينه و نزول آيات صيام در مدينه است.

زمان‌شناسي نزول آيه‌ي‌ صيام:

بر اساس بررسي‌هاي روايي كه ذيل تاريخ نزول آيه‌ي صيام انجام شده و با توجه به تصريح قرآن كريم بر اين واجب الهي مي‌توان گفت نزول آيه‌ي صيام قبل از ماه رمضان سال دوم هجري بوده است.

دلائل نزول در سال دوم هجرت:

1- وجود آيات شريفه در سوره‌ بقره زيرا بر اساس نظر مشهور سوره‌ي بقره در سال دوم نازل شده است.

2- قرار گرفتن آيات صيام بعد از آيات قبله.

3- وجود روايات فراوان مبني بر وجوب زكات مال، زكات فطره، روزه ماه رمضان ، مقرر شدن نماز، عيد فطر و قربان در سال دوم هجرت.[15]

4- تواتر روايات وجوب روزه‌ي ماه رمضان در سال دوم هجرت.

زمان‌شناسي نزول سوره‌ي مباركه بقره:

 علي رغم اينكه سوره‌ي مباركه شامل موضوعات متعدد است و نزول آن تدريجي بوده و داراي چند واحد نزول است . اما نزول مجموع سوره – ظاهراً – در سال دوم هجري بوده است.

 

مكي و مدني بودن سوري‌ بقره:

يكي از بحث‌هايي كه همواره در مورد سور قرآني مطرح بوده و علماي علوم قرآن آن را علم مهمي تلقي كرده‌اند. مسئله‌ي نزول يك سوره در مكه يا مدينه است چرا كه اين امر علاوه بر دست دادن حال و هواي نزول سوره، به شناخت زمان نزول يك سوره نيز كمك شايان مي‌كند.

در زمينه‌ي مكي يا مدني بودن سوره‌هاي قرآن كريم كتب فراوان از علماي متقدم به رشته‌ي تحرير درآمده كه در فهم اين مهم مؤثر است . درباره‌ي اينكه سوره بقره مكي است يا مدني، برخي از صحابه و تابعان همانند ابن عباس ابن زبير و عكرمه سوره مباركه را مدني دانسته‌اند و هيچ كدام اين سوره را مكي به شمار نياورده‌اند.

روايات متعددي از اين صحابه و تابعان در تفاسير آمده است . سيوطي روايت كرده «سوره‌ي بقره در مدينه نازل شده است.»[16]

تفاسير و كتب علوم قرآن نيز سوره را مدني مي‌دانند چرا كه نزولش در مدينه از فصول و اسلوب اين سوره به دست مي‌آيد.[17]

در بحث مكي و مدني بودن سوره‌ي بقره گروهي معتقدند هر چند سوره مدني است اما برخي آياتش مكي است و استثنانات را شامل 3 آيه دانسته‌اند.

صاحب التمهيد ضمن بيان اين 3 آيه به رد مكي بودن آنها پرداخته و بر اساس شأن نزول آنها را مدني دانسته است وي مي‌گويد: «سه آيه از سوره‌ي بقره مكي دانسته شده است كه عبارتند از آيات « فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ»[18]، «لَيْسَ عَلَيْكَ هُداهُمْ...» [19] و آيه شريفه «وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ»[20] ‌درباره‌ي  آيه‌ي صفح ، برخي گمان كرده‌اند ‌ آيه شريفه در مكه و درباره‌ي مشركين نازل شده است.

اما صدر آيه كه فرمود: « و د كثير من اهل الكتاب... » گواه بر اين است كه آيه‌ي شريفه درباره‌ي اهل كتاب است كه در اوائل هجرت و در مدينه نازل شده است زماني كه اسلام داراي قدرت و توان فراوان نبود سپس آيه مذكور با آيه‌ي «قاتِلُوا الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ ... مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ‏حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ»  نسخ شد.»

درباره‌ي آيه‌ي «ليس هدا هم....» نيز گمان كرده‌اند در شأن استقامت كفار در مقابل پذيرش حق نازل شده است و اين آيه شبيه آيه «إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لكِنّ‏اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ»[21] است. [22]

آيت الله معرفت (رحمةالله عليه ) معتقدند آيه در شأن انفاق نكردن مسلمين نسبت به كفار نازل شده زيرا آنها گمان كرده‌اند مشركين بر دينشان نيستند و حرام است مسلمين بر مشركين انفاق كنند.[23]

در زمينه‌ي آيه‌ي شريف «وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ...»  نيز گفته شده : «آخرين آيه‌اي است كه در حجةالوداع و در مني بر رسول اكرم (ص)‌نازل شده است.»[24]

 

 

 

 


فهرست منابع

 

1-                                 القرآن الكريم.

2-                                  ابن كثير، السيره الحلبيه، بيروت، لبنان، دارالمعرفة

3-                                  بخاري، محمدبن اسماعيل، الصحيح

4-                                  جعفريان، رسول، تاريخ پيامبر اسلام.

5-            خرمشاهي، بهاءالدين، دانش نامه‌ي قرآن و قرآن پژوهي، انتشارات دوستان، پائيز 1377، تهران.

6-                                  سيوطي، جلال الدين ، درالمنثور، بي‌جا، بي‌نا، بي‌تا.

7-                                  طباطبائي، محمدحسين، الميزان، جامع مدرسين، قم 1375.

8-                                  قرائتي، محسن، تفسير نور.

9-                                  معرفت، محمدهادي، التمهيد، انتشارات تمهيد، قم، تابستان 1382.

10- نرم افزارهاي جامع تفاسير نور و نور السيره.

 

 

 

 

 

 

 

 



[1] - الميزان، ج اول، ص 52.

[2] - ترجمه‌ي الميزان، ج1، ص 20.

[3] - ترجمه‌ي تفسير الميزان، ج 2، ص 601.

[4] - بقره/ 144- 142.

[5] - بقره/ 183.

[6] - الميزان، ج2، ص7.

[7] - الميزان، ج2، ص 4.

[8] - السيره النبويه، ابن كثير، بيروت – لبنان، دارالمعرفه، ج دوم، ص 277.

[9] - در المنثور، ج 1، ص 176.

[10] - السيره الحلبيه، ج2، ص 132.

[11] - الصحيح، ج 4، ص 301.

[12] - الصحيح، ج 4، ص 301.

[13] - السيره الحلبيه، ج 2، ص 136.

[14] الصحيح، ج4، ص 302.

[15] - تاريخ پيامبر اسلام، ص 218، تفسير نور، ج اول ، ص 364، السيره الحلبيه، ج 2، ص 132.

[16] - درالمنثور، ج1، ص 17.

[17] - دانشنامه‌ي قرآن و قرآن پژوهي، ج 2، ص 1236.

[18] - البقره/ 109.

[19] - البقره/ 272.

[20] - البقره/ 281.

[21] - قصص/ 56.

[22] - التمهيد، ج 1، ص 224.

[23] - التمهيد، ج 1، ص 224.

[24] -  در المنثور، ج1، ص 307.