{ بسم الله الرحمن الرحیم }

تاریخ گذاری سوره حدید

با راهنمایی استاد دکترنکونام

زهره محمودی

چکیده

سوره حدید بر حسب روایات ترتیب نزول نود وچهارمین سوره وبعد سوره زلزال به صورت دفعی نازل شده است. در ارتباط با نزول این سوره در مکه یا مدینه و همچنین سال نزول آن اختلاف نظر وجود دارد که با توجه به ارتباط لفظی ومعنوی بین تمامی آیات وبه شهادت سیاق آیات آن وقراین دیگری چون روایات شان نزول و روایات ترتیب نزول وسیره نبوی و... باید نزول آن را سال ششم هجرت در مدینه دانست.

این نوشتار که در صدد یافتن کرنولوژی آیات سوره حدید است با یاری از روشی که جناب آقای دکتر نکونام در این حیطه دارند.( با استفاده از کتاب در آمدی بر تاریخ گذاری قرآن )

مقدمه

قرآن کریم برخلاف سایر کتب آسمانی تدریج النزول بوده و در مدت بیست و سه سال نازل شده است و در طول این مدت آیات با پیامها و مقاصد متعدد و مختلف نازل گردیده است از اینرو شناخت دقیق نزول آیات قرآن ما را به سمت فهم دقیق مقاصد قرآن رهنمون میکند و با فهم دقیق زمان، مکان و فضای نزول بسیاری از مبهمات قرآن برای ما روشن میگردد.

در این بررسی سعی شده است با شناسایی تعداد واحد های نزول و بررسی اقوال در مکی ومدنی بودن این سوره، شناسایی آیات تاریخدار این سوره وسورههای قبل وبعد، تفسیر موضوعی تاریخی و میانگین نزول آیات بر حسب تعداد کلمات وآیات وبستر تاریخی زمان تقریبی نزول سوره حدید مشخص گردد.

نگاهی گذرا بر محتوای سوره مبارکه حدید

بحث اصلی در این سوره مبارکه دعوت وتشویق بر انفاق میباشد که با یک زمینه چینی برای هدفدار کردن این عمل وارد مبحث اصلی شده ودر خلال این بحث به مناسبت نکاتی را متعرض می شود . میتوان در کل بیان کرد که محتوای این سوره به شش بخش تقسیم میشود که عبارتند از :

1- آيات نخستين سوره بحث جامع و جالبى پيرامون توحيد و صفات خدا دارد و در حدود بيست صفت از صفات الهى در آن منعكس است.

2- در بخش دوم از وضع مؤمنان و منافقان در قيامت كه گروه اول در پرتو نور ايمان راه خود را به سوى بهشت مىگشايند، و گروه دوم در ظلمات شرك و كفر مىمانند، بحث مىكند.

3- در بخش ديگرى دعوت به ايمان و خروج از شرك، و سرنوشت جمعى از اقوام كافر پيشين, منعكس شده است.

4- بخش مهمى از اين سوره پيرامون انفاق در راه خدا و مخصوصا براى تقويت پايههاى جهاد فى سبيل اللّه، و بىارزش بودن اموال دنيا مىباشد. (همانطور که گفته آمدبه نظرهدف از نزول این سوره مبارکه همین بخش است ومابقی بخشها به صورت استطرادی مطرح شده است )

5- در بخشى كوتاه، اما گويا و مستدل، سخن از عدالت اجتماعى به ميان آمده كه يكى از اهداف مهم انبياست.(آیه 25)

6- و بالاخره در بخش ديگرى مسأله رهبانيت مورد مذمت قرار گرفته، و بیان می کند که خط اسلام از آن جدا می باشد.[1]

تعداد واحدهای نزول سوره حدید

سوره حدید دارای یک واحدنزول است یعنی تمام آیات آن یک پارچه نازل شده و نزول دفعی دارد ؛ زیرا آیات این سوره متحد السیاق است وهمه آیات دارای اتصال لفظی ویا معنوی میباشد,همانطوری که در ذیل مشاهده می شود :

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ

سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزيزُ الْحَكيمُ (1)

لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يُحْيي وَ يُميتُ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَديرٌ (2)ارتباط لفظی با آیه اول دارد مرجع ضمیر(ه ) درله به الله بر میگردد .

هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَليمٌ (3) لفظی مرجع ضمیر

هُوَ الَّذي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ في سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فيها وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصيرٌ (4) لفظی مرجع ضمیر

لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ (5) لفظی مرجع ضمیر

يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ وَ هُوَ عَليمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ (6) لفظی ضمیرمستتر (هو)در یولج مرجع آن چون آیات قبل است .

آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفينَ فيهِ فَالَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ أَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كَبيرٌ (7) ارتباط معنوی؛ این آیه در اصل نوعی نتیجه گیری از آیات قبل است که پس از ذکرانواع دلایل توحید دعوت به ایمان وعمل میکند به عبارت دیگر باید به خداوندی این چنینی ایمان آورد .

وَ ما لَكُمْ لا تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّكُمْ وَ قَدْ أَخَذَ ميثاقَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ (8)لفظی با حرف عطف واو

هُوَ الَّذي يُنَزِّلُ عَلى عَبْدِهِ آياتٍ بَيِّناتٍ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ إِنَّ اللَّهَ بِكُمْ لَرَؤُفٌ رَحيمٌ (9)میتوان گفت ارتباط معنوی است چون تاکید وتوضیح بیشتر پیرامون معنای آیه قبل است و یا ارتباط لفظی است چون مرجع (هو) در آیه قبل است.

وَ ما لَكُمْ أَلاَّ تُنْفِقُوا في سَبيلِ اللَّهِ وَ لِلَّهِ ميراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا يَسْتَوي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا وَ كُلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنى وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبيرٌ (10)لفظی با حرف عطف واو

مَنْ ذَا الَّذي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ كَريمٌ (11)معنوی ؛ تشویق در مورد انفاق که در آیه قبل به آن دعوت شده بود .

يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ بُشْراكُمُ الْيَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ (12) معنوی ؛ نشان میدهد که اجر کریم که در آیه قبل آمده در چه روزی است در واقع این آیه رفع ابهام است.

يَوْمَ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذينَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ قيلَ ارْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فيهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ (13)لفظی ؛ یوم بدل از یوم آیه قبل است .

يُنادُونَهُمْ أَ لَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ قالُوا بَلى وَ لكِنَّكُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَكُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْكُمُ الْأَمانِيُّ حَتَّى جاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَ غَرَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ (14) لفظی ضمیر (هم ) در ینادون ، المنافقین والمنافقات در آیه قبل میباشد .

فَالْيَوْمَ لا يُؤْخَذُ مِنْكُمْ فِدْيَةٌ وَ لا مِنَ الَّذينَ كَفَرُوا مَأْواكُمُ النَّارُ هِيَ مَوْلاكُمْ وَ بِئْسَ الْمَصيرُ (15)لفظی با حرف عطف فاء

أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَ لا يَكُونُوا كَالَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ كَثيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ (16)معنوی ؛بعد ذکر آن همه انذارهای کوبنده و هشدار های بیدادگر در این آیه به صورت یک نتیجه گیری الم یان ...

اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ (17) لفظی ؛ضمیر واو در اعلموا به آیه قبل بر میگردد .

إِنَّ الْمُصَّدِّقينَ وَ الْمُصَّدِّقاتِ وَ أَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً يُضاعَفُ لَهُمْ وَ لَهُمْ أَجْرٌ كَريمٌ (18)معنوی ؛ بار دیگر مساله انفاق را مطرح کرده است گویی از آیه 12تا 16 استطراد یا بگویم جمله معترضه بود سپس بعد این چند آیه دوباره به موضوع اصلی باز میگردد

وَ الَّذينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ وَ الَّذينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَحيمِ (19)لفظی با حرف عطف واو

اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زينَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَ تَكاثُرٌ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ يَهيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطاماً وَ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ شَديدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاَّ مَتاعُ الْغُرُورِ (20)لفظی چون مرجع ضمیر در اعلموا در آیه قبل است .

سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها كَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظيمِ (21) لفظی مرجع ضمیر در آیه قبل است . در آیه قبل سخن از ناپایداری جهان ولذات آن واینکه مردم در سرمایه های کم ارزش این جهان نسبت به هم تفاخر وتکاثر میجویند در اینجا مردم را به یک مسابقه عظیم روحانی در طریق کسب آنچه پایدار است دعوت کرده است .

ما أَصابَ مِنْ مُصيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا في أَنْفُسِكُمْ إِلاَّ في كِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسيرٌ (22)معنوی ؛تاکید بیشتر در زمینه عدم دلبستگی به دنیا .

لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ (23)معنوی ؛ بیان علت آنچه در آیه قبل است

الَّذينَ يَبْخَلُونَ وَ يَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَ مَنْ يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَميدُ (24) لفظی ؛ الذین بدل از من کل مختال فخور یا به عبارت دیگر این آیه معرفی مختال فخور است .

لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْميزانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَ أَنْزَلْنَا الْحَديدَ فيهِ بَأْسٌ شَديدٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزيزٌ (25)معنوی ؛ سبقت به سوی رحمت و مغفرت نیاز به رهبری رهبران الهی دارد .

وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً وَ إِبْراهيمَ وَ جَعَلْنا في ذُرِّيَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْكِتابَ فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَ كَثيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ (26)لفظی با حرف عطف واو .

ثُمَّ قَفَّيْنا عَلى آثارِهِمْ بِرُسُلِنا وَ قَفَّيْنا بِعيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَ آتَيْناهُ الْإِنْجيلَ وَ جَعَلْنا في قُلُوبِ الَّذينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً وَ رَهْبانِيَّةً ابْتَدَعُوها ما كَتَبْناها عَلَيْهِمْ إِلاَّ ابْتِغاءَ رِضْوانِ اللَّهِ فَما رَعَوْها حَقَّ رِعايَتِها فَآتَيْنَا الَّذينَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَ كَثيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ (27)لفظی با حرف عطف ثم .

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحيمٌ (28)معنوی ؛ آیات گذشته سخن از اهل کتاب و مسیحیان بود این آیه وآیه بعد تکمیل آیات قبل است .

لِئَلاَّ يَعْلَمَ أَهْلُ الْكِتابِ أَلاَّ يَقْدِرُونَ عَلى شَيْءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ أَنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللَّهِ يُؤْتيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظيمِ (29)معنوی ؛ بیان دلیل آنچه در آیه قبل بود .

در نتیجه ظاهرا سوره حدید دفعی النزول است به دلایلی چون محتوا ومضامین سوره ,عطف لفظی اکثر آیات سوره به یکدیگر وصالح نبودن لفظ بیشتر آیات برای شروع نزولی جدا ,وهمچنین کوتاه بودن سوره حدید که می تواند به عنوان یک قرینه مطرح باشد.

مکی یا مدنی بودن سوره حدید

در ارتباط با مکی ومدنی بودن آن اختلاف نظر وجود دارد ونظرات متعددی وارد شده است :

اکثریت آن را مدنی میدانند وبرای نظر خود به دلایلی چون :سیاق آیات ,وروایات استناد کرده اند .[2]

وحتی عده ای در مدنی بودن آن ادعای اجماع نموده اند.[3]

عده ای آن را مکی میدانند که البته تعداد آنان کم است این گروه به شان نزول هایی که ذیل برخی آیات آن ذکر شده استناد می کنند.[4]

عدهای میگویند که صدر آیه مکی وذیل آن مدنی است این گروه به جهت مشابهت صدر آیات به سور مکی و همچنین با توجه به برخی شان نزول های وارده چنین نظری داده اند.[5]

بررسی

همانطوری که مطرح شد همگی اینان به روایات شان نزول که دارای تعارضاتی بودند (در ادامه بحث ذکرشان خواهد آمد ) وسیاق آیات استناد کرده بودند واین اختلاف آراء نشان می دهد که نه روایات شان نزول ونه سیاق به تنهایی نمی توانند ما را به قطع برسانند از این رو باید گفت که با توجه به ارتباط لفظی ومعنوی وسیاق میتوان پی به مکی یا مدنی بودن آن برد و از روایات شان نزول به عنوان تایید استفاده کرد .

با توجه به اینکه گفتیم این سوره دفعی النزول است چون بین تمامی آیات ارتباط لفظی ومعنوی وجود داشت لذا قول کسانی که صدر آن را مکی وذیلش را مدنی میدانند قابل پذیرش نمی باشد؛ اما کسانی که ادعای اجماع نموده اند نیز به علت داشتن مخالف قابل قبول نیست ؛قول کسانی که آن را مکی می دانند نیز با توجه به سیاق آیات نمی تواند مورد پذیرش واقع شود, پس باید پذیرفت که اين سوره به شهادت سياق آياتش در مدينه نازل شده است.[6]

بررسی آیات مربوط به تاریخ های مختلف

از جمله آیاتی که در زمان نزول آن بحثهای فراوان شده ودر زمان نزول سوره حدید نقش دارد آیه زیر است ؛

أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ ... (آيه 16).

شان نزول های آیه مذکور :

1) أخرج مسلم و النسائي و ابن ماجة و ابن المنذر و ابن مردويه عن ابن مسعود قال ما كان بين إسلامنا و بين ان عاتبنا الله بهذه أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ الا أربع سنين[7]

از ابن مسعود نقل شده كه گفت: بين اسلام ما و بين عتابى كه خدا با آيه" أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ" به ما كرد بيش از چهار سال فاصله نشد.

2)روایاتی وجود دارد دال بر اینکه عمر بعد نزول این آیه اسلام آورد .[8]

3) قال الكلبي و مقاتل: نزلت في المنافقين بعد الهجرة بسنة، و ذلك أنهم سألوا سلمان الفارسي ذاتَ يوم فقالوا: حدَّثنا عما في التوراة فإن فيها العجائب، فنزلت هذه الآية، و قال غيرهما: نزلت في المؤمنين.[9]

اين آيه به گفته كلبى و مقاتل يك سال بعد از هجرت درباره منافقين نازل شد بدين بيان كه روزى از سلمان راجع به عجايب تورات پرسيدند آيه در جواب آمد كه «آيا براى مؤمنان وقت آن نرسيده كه دلشان در برابر ذكر خدا و آنچه به حق نازل كرده خاشع شود، و مانند اهل كتاب نباشند كه چون فترت طولانى شد و مدتى گذشت دلهاشان قساوت يافت».[10]

4) أخرج ابن أبى شيبة في المصنف عن عبد العزيز بن أبى رواد ان أصحاب النبي صلى الله عليه و سلم ظهر منهم المزاح و الضحك فنزلت أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا الآية

و أخرج ابن أبى حاتم عن مقاتل بن حيان قال كان أصحاب النبي صلى الله عليه و سلم قد أخذوا في شي من المزاح فانزل الله أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا الآية

5) أخرج ابن المبارك و عبد الرزاق و ابن المنذر عن الأعمش قال لما قدم أصحاب رسول الله صلى الله عليه و سلم المدينة فأصابوا من لين العيش ما أصابوا بعد ما كان بهم من الجهد فكأنهم فتروا عن بعض ما كانوا عليه فعوتبوا فنزلت أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا الأية[11]

ابن مبارك، عبد الرزاق و ابن منذر از اعمش روايتى آوردهاند كه گفت: وقتى اصحاب رسول خدا (ص) به مدينه آمدند، و از زندگى مرفهى كه در مكه داشتند به يك زندگى فلاكتبارى دچار گشته، در نتيجه نسبت به پارهاى وظايف سست شدند، در اين آيه مورد عتاب قرار گرفتند، كه مگر وقت آن نشده كسانى كه ايمان آوردهاند دلهايشان براى ذكر خدا نرم شود .

6) أخبرنا عبد القاهر بن طاهر، قال: أخبرنا أبو عمرو بن مطر، قال:أخبرنا جعفر بن محمد الفِرْيابي، قال: حدَّثنا إسحاق بن رَاهَوَيْه، قال: حدَّثنا عمرو بن محمد القرشي، قال: حدَّثنا خلاد بن [مسلم] الصَّفَّار، عن عمرو بن قيس المُلَائي، عن عمرو بن مُرَّة، عن مُصْعَب بن سعد، عن سعد، قال:

أنزل القرآن على رسول اللَّه صلى اللَّه عليه و سلم، فتلاه عليهم زماناً. فقالوا: يا رسول اللَّه، لو قصصت [علينا]. فأَنزل اللَّه تعالى: نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ فتلاه عليهم زماناً، فقالوا: يا رسول اللَّه، لو حدثتنا. فأنزل اللَّه تعالى: اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ قال: كلُّ ذلك يُؤْمَرُونَ بالقرآن. قال خلاد: و زاد فيه آخر: قالوا: يا رسول اللَّه، لو ذكَّرْتنا. فأنزل اللَّه تعالى: أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ.[12]

عبد القاهر بن طاهر به چهار واسطه از خلاد بن صفار و او از سعد روايت مىكند كه مدتى قرآن بر رسول اللّه (ص) نازل مىشد و آن حضرت بر مسلمانان تلاوت مىفرمود. تا گفتند يا رسول اللّه (ص) چه مىشد اگر قصهاى مىآوردى؟ و آيه 3 سوره يوسف نازل شد كه «نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ» و مدتى آن را تلاوت مىفرمود تا گفتند يا رسول اللّه (ص) چه مىشد اگر حديثى مىآوردى؟ آيه نازل شد كه «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ» (زمر 23). سعد گويد بدين گونه هر بار به توجه به قرآن امرشان مىكرد. خلّاد گويد بر اين حديث تتمهاى نيز افزوده شده كه گفتند: يا رسول اللّه (ص) چه مىشد اگر ذكرى مىآوردى؟ آيه نازل شد: «أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ كه در اينجا «ذكر الله» به معنى قرآن است.

7) در روايتى كه از رسول خدا (ص) نقل شده آمده كه مهاجرين بعد از نزول قرآن هفده سال در انتظار بودند، و خداوند دلهايشان را هم چنان منتظر نگهداشت، تا آنكه آيه" أَ لَمْ يَأْنِ ..." نازل شد «1».[13]

و لازمه اين روايت اين است كه سوره مورد بحث سال چهارم و يا پنجم از هجرت نازل شده باشد.

8) در روايتى ديگر از ابن عباس آمده كه خداى تعالى دلهاى مهاجرين را به انتظار گذاشت، تا بعد از سيزده سال از نزول قرآن فرمود:" أَ لَمْ يَأْنِ ..." «2».[14]

نقد وبررسی روایات سبب نزول آیه (الم یان الخ)

همانطور که دیده می شود این روایات دارای تعارضاتی است که ما در بررسی آنها باید از دو بخش بررسی شده قبل (دفعی النزول بودن سوره و مدنی بودن این سوره )وهمچنین از بررسی که بعد این فقره خواهد آمد (اشاره به نزول این سوره قبل از صلح حدیبیه)مدد جوییم .

1) روایت شماره یک که در آن آمده ابن مسعود میگوید بین اسلام آوردن ما وعقابمان با آیه شریفه بیش از چهار سال فاصله نشد از ظاهر این سخن بر می آید که در مکه نازل شده است در حالیکه طبق بررسی انجام شده با توجه به سیاق وارتباط لفظی ومعنوی بین تمام آیات ودلایل دیگر قطعا سوره مدنی است لذا این شان نزول نمی تواند مقبول باشد .

2) عمر بعد این آیه اسلام آورد :علامه می فرماید : كه اين نيز دلالت دارد بر اينكه سوره در مكه نازل شده، چون اسلام عمر در مكه بود، ليكن خواننده توجه فرمود كه سياق آيات سوره به هيچ وجه با نزول آن در مكه سازگار نيست، و ممكن است روايت ابن مسعود را حمل كرد بر اينكه خصوص آيه" أَ لَمْ يَأْنِ ..."، و يا آن آيه و آيه بعدش در مكه نازل شده، و بقيه در مدينه.[15]

3)روایتی که نزول این آیه را سال اول هجرت میداند به دلیل پرسش منافقان از سلمان ؛ با توجه به این نکته که آیه شریفه جواب مسلمانان به منافقان باشد لذا این روایت دلیل می شود بر اینکه آیه مذکور قبلا نازل شده است و با روایات ترتیب نزول منافات دارد پس باید گفت که ظاهرا این روایت صحیح نیست .

4) روایتی که علت نزول را مزاح مسلمانان میداند : این روایات ممکن است صحیح باشد ولی باید پرسید که مگر مزاح وخنده در شریعت نهی شده که مسلمانان بر طبق این روایت مورد عتاب واقع شده اند *این دسته روایات کمکی در تشخیص سال نزول ندارد لذا در صدد بررسی آن بر نمی آییم .

5) روایتی که می گوید مسلمانان بعد هجرت به علت زندگی فلاکت بار در وظایف خود کوتاهی کردند :علامه میفرماید اين روايت معتدلترين روايات وارده در شان نزول سوره است. [16]

صاحب تفسیر احسن الحدیث مینویسد :لازمه این پذیرش این روایت آن است که آیه شریفه در سال اول هجرت نازل شده باشد حال آنکه مومنین در آن زمان در ایمان خود مخلص بودند.[17]

6) انتظار مومنین برای سیزده سال :لازمه اين روايت اين است كه سوره مورد بحث در ايام هجرت نازل شده باشدو در ضمن با روایتی که نزول آن را بعد هفده سال می دانند در تعارض است.

با توجه به بررسی انجام شده که نزول این سوره را در سال ششم هجرت ثابت می کرد به نظر می رسد روایتی که نزول آن را بعد هفده سال میداند قابل پذیرش باشد چرا که لازمه این روایت پذیرش نزول این سوره در سال پنجم یا ششم می باشد.

آیه 28 قوله تعالى يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ والله غفور رحیم و آیه 29 لِئَلَّا يَعْلَمَ أَهْلُ الْكِتابِ

1/1)أخرج الطبراني في الأوسط عن ابن عباس ان أربعين من أصحاب النجاشي قدموا على النبي صلى الله عليه و سلم فشهدوا معه أحدا فكانت فيهم جراحات و لم يقتل منهم أحد فلما رأوا ما بالمؤمنين من الحاجة قالوا يا رسول الله انا أهل ميسرة فائذن لنا نجئ بأموالنا نواسي بها المسلمين فانزل الله فيهم الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ يُؤْمِنُونَ إلى وله أُولئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِما صَبَرُوا فجعل لهم أجرين قال وَ يَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ قال أى النفقة التي واسوا أ بها المسلمين فلما نزلت هذه الآية قالوا يا معاشر المسلمين أما من آمن منا بكتابكم فله أجران و من لم يؤمن بكتابكم فله أجر كأجوركم فانزل الله يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ فزادهم النور و المغفرة و أخرج ابن أبى حاتم عن سعيد بن جبير مثله

2/1) أخرج ابن أبى حاتم عن مقاتل بن حيان قال لما نزلت أُولئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِما صَبَرُوا فخر مؤمنو أهل الكتاب على أصحاب النبي صلى الله عليه و سلم فقالوا لنا أجران و لكم أجر فاشتد ذلك على الصحابة فانزل الله يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ فجعل لهم أجرين

3/1 )أخرج عبد الرزاق و عبد بن حميد و ابن جرير و ابن المنذر عن قتادة رضى الله عنه قال لما نزلت يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ الآية حسدهم أهل الكتاب عليها فانزل الله لِئَلَّا يَعْلَمَ أَهْلُ الْكِتابِ الآية.[18]

و در مجمع البيان از سعيد بن جبير روايت كرده كه گفت: رسول خدا (ص) جعفر (طيار) را با هفتاد سوار به سوى نجاشى روانه كرد تا او را دعوت كند، جعفر به نجاشى وارد شد و دعوتش كرد، و او دعوت وى را پذيرفت، و به رسول خدا (ص)

ايمان آورد، همين كه جعفر خواست برگردد جمعى از افرادى كه به دعوت اسلام ايمان آورده بودند و از اهل مملكت نجاشى بودند و عدهشان به چهل نفر مىرسيد به نجاشى گفتند: به ما اجازه بده به ديدن اين پيامبر برويم و به دست وى اسلام آوريم.

اين جمع به اتفاق جعفر آمدند، و از نزديك، شدت فقر و تنگدستى مسلمين را ديدند، و از رسول خدا (ص) اجازه ديدار خواسته به شرف حضورش نايل شده گفتند: يا نبى اللَّه ما داراى ثروت بسيارى هستيم، و ما شدت فقر مسلمانان را ديديم، اگر اجازه دهى به وطن خود برگرديم و اموال خود را با خود آورده با مسلمانان در آن اموال مواسات كنيم، رسول خدا (ص) اجازه داده نامبردگان برگشته اموال خود را با خود آوردند، و در بين مسلمانان تقسيم كردند، و خداى تعالى اين آيه را در باره عمل آنان نازل كرد:" الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ يُؤْمِنُونَ ... وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ" كه منظور از انفاق همان مواساتى است كه با مسلمانان كردند.

اين آيه و مخصوصا جمله" أُولئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِما صَبَرُوا" بگوش بقيه اهل كتاب كه به اسلام ايمان نياورده بودند رسيد، به اصطلاح سوژهاى به دست آورده به مسلمانان روى آوردند كه به حكم اين آيه هر كس از ما به كتاب شما ايمان بياورد دو تا اجر دارد، يكى اجر ايمان به قرآن، و يكى هم اجر ايمان به كتابهاى آسمانى قبل از قرآن، و هر كس ايمان نياورد تنها يك اجر دارد، پس ما كه اسلام نياوردهايم يك اجر داريم، و شما هم كه قبلا اهل كتاب نبوديد و تنها اسلام را قبول كردهايد يك اجر داريد، پس ديگر چه مزيتى بر ما داريد؟

در پاسخ اين گفتار اهل كتاب آيه زير نازل شد كه مىفرمايد:" يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ ..."، و به حكم آن براى مسلمانان نيز دو اجر قرار داد، به اضافه نور و مغفرت، و در آخر فرمود:" لِئَلَّا يَعْلَمَ أَهْلُ الْكِتابِ" تا اهل كتاب بدانند كه اشتباه كردهاند .[19]

بررسی

از آنجا که بازگشت جعفر از حبشه سال 6 هجرت است به نظر میرسد این روایت قابل پذیرش باشد .

اشاره یا تصریح به رخداد زمانمند

حوادث زمانمندی که آیات سوره به آن تصریح یا اشاره قوی داشته باشد در این سوره دیده نمی شود اما میتوان به نوعی این آیه را«لا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ ... (آيه 10)» جزء آیات زمانمند به شمار آورد .

در آیه مذکور مهمترین مساله این است که دانسته شود مراد از فتح کدام فتح است ؟

در اینکه مراد از فتح چیست دو نظر وجود دارد :الف- فتح مکه ب – صلح حدیبیه

با فرض اینکه روایات ترتیب نزول صحیح باشند وبا توجه به اینکه سوره حدید بعد از سوره احزاب وقبل از سوره نصر واقع شده می توان گفت فتح درسوره حدید ناظر به صلح حدیبیه است . البته شان نزول آیات 28و29به علت عدم تعارض در آن می تواند این ادعا را تقویت کند. البته در مرحله بعد که بحث از حوادث زمانمند قبل وبعد سوره است این احنمال را تقویت می کند که مراد از فتح صلح حدیبیه باشد.امادر اکثر تفاسیر آمده که مراد فتح مکه است.

الدر المنثور في تفسير المأثور و أخرج عبد الرزاق و عبد بن حميد و ابن المنذر عن قتادة في قوله لا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ الآية قال كان قتالان أحدهما أفضل من الأخر و كانت نفقتان إحداهما أفضل من الأخرى قال كانت النفقة و القتال قبل الفتح فتح مكة أفضل من النفقة و القتال بعد ذلك وَ كُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنى قال الجنة[20]

از دو قتال یکی بر دیگری برتری دارد واز دو نفقه نیز یکی بر دیگری رجحان دارد قتال ونفقه قبل از فتح مکه نسبت به قتال ونفقه بعد از آن رجحان و برتری دارد .

در الدر المنثور است كه ابن جرير، ابن ابى حاتم، ابن مردويه، و ابو نعيم (در كتاب دلائل) از طريق زيد بن اسلم، از عطاء بن يسار، از ابى سعيد خدرى، روايت كرده كه گفت:در سال حديبيه در ركاب رسول خدا (ص) از مدينه بيرون شديم تا به عفان رسيديم، در آنجا رسول خدا (ص) فرمود: ممكن است مردمى بيايند كه شما وقتى اعمال خود را با اعمال آنان مقايسه كنيد اعمال خود را ناچيز بشماريد.پرسيديم: يا رسول اللَّه (ص) آن مردم چه كسانيند آيا از قريشند؟ فرمود:

نه، و ليكن اهل يمنند، كه دلهايى رقيقتر و قلوبى نرمتر دارند، پرسيديم: آيا آنها بهتر از ما هستند يا رسول اللَّه؟ فرمود: اگر هر يك از آنان كوهى از طلا در راه خدا انفاق كنند هرگز به يك چهارم اجر شما و بلكه به نصف آن هم نمىرسند، و همين فصل مميز ميان ما و ساير مسلمانان آينده است، كه ما قبل از فتح مكه در راه خدا انفاق كرديم،" لا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ[21]

مرحوم علامه طباطبایی نیز این داستان را ذکر کرده وذیل داستان یادآور شده که: اين معنا به چند طريق و با عبارتى قريب به هم روايت شده، ولى اين اشكال متوجه آن هست كه از سياق آيات مورد بحث برمىآيد كه بعد از فتح نازل شده كه منظور از آن فتح، فتح حديبيه است و يا فتح مكه است، و اين روايات مىگويند: آيه قبل از فتح نازل شده، پس با آيه انطباق ندارد.[22]

فخر رازی آورده :مراد از فتح ,فتح مکه است بدلیل انصراف لفظ فتح در عرف به فتح مکه ورسول اکرم (ص) فرمود لاهجره بعد الفتح بعد فتح مکه هجرتی نخواهد بود .[23]

تفسیر موضوعی تاریخی

پدیده انفاق ,منافقین وعدالت از جمله موضوعاتی است که در این سوره میتوان به تفسیر موضوعی تاریخی آن پرداخت تا شاید قرینه ای باشد در تعیین تاریخ نزول این سوره .

انفاق

عمده آیات نازله در مورد مساله انفاق سور مدنی میباشد که اوایل هجرت بسیار بدان تشویق شده وسپس قبل فتح مکه نیز فزونی یافته استکه محل بحث ما همین برهه است اما در سور مکی نیز از این مساله سخن به میان آمده ولی نه خیلی زیاد در سوره های ابراهیم(نزول سال12) ,نحل(11) کهف(11) ,شوری(10) که اواخر دوران مکی است اسرا (6) یس(4) فاطر (4)

بقره(وانفقوا فی سبیل الله....)بیش از 20مورد

سال نزول :اول هجرت

انفال سال نزول دوم هجرت

آل عمران سال سوم هجرت

نساء.ممتحنه سال نزول :5هجرت

محمد ورعد رحمن سال ششم هجرت

منافق

نساء61(رایت المنافقین یصدون عنک صدودا) همچنین در آیات138 , 88 ,140 ,142 ,145 نیز از منافقان صحبت به میان آمده است .

سال نزول :5هجرت

انفال49 (اذ یقول المنافقون...)

سال نزول:2هجرت

توبه67 (المنافقون والمنافقات بعضهم من بعض ...)وهمچنین در آیات 68 ,73 ,64

سال نزول: 10هجرت

عنکبوت71 (ولیعلمن المنافقین ...)

سال نزول :13 قبل هجرت

احزاب12 (اذ یقول المنافقون ...)ودر آیات 24 ,48 ,60 , 73

سال نزول :4هجرت

منافقون 1 (اذ جاءک المنافقون ..)و87

سال نزول :8هجرت

تحریم 9 (جاهد الکفار والمنافقین ...)

سال نزول :8هجرت

همانگونه که مشاهده میشود بحث از منافقین در صور مدنی است وفقط در یک سوره مکی که آنهم سال آخر است وجود دارد وشدت این بحث را در سوره نساءواحزاب شاهد هستیم همچنان که در سوره حدید از آن سخن به میان آمده بود .

میزان

انعام (وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْيَتيمِ إِلاَّ بِالَّتي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا الْكَيْلَ وَ الْميزانَ بِالْقِسْطِ لا نُكَلِّفُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ كانَ ذا قُرْبى وَ بِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ (152)

سال نزول:8 قبل از هجرت

اعراف (وَ إِلى مَدْيَنَ أَخاهُمْ شُعَيْباً قالَ يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرُهُ قَدْ جاءَتْكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَ الْميزانَ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْياءَهُمْ وَ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ (85)

سال نزول:3قبل هجرت

هود (وَ إِلى مَدْيَنَ أَخاهُمْ شُعَيْباً قالَ يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرُهُ وَ لا تَنْقُصُوا الْمِكْيالَ وَ الْميزانَ إِنِّي أَراكُمْ بِخَيْرٍ وَ إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ عَذابَ يَوْمٍ مُحيطٍ (84)و85

سال نزول :7قبل هجرت

شوری (اللَّهُ الَّذي أَنْزَلَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْميزانَ وَ ما يُدْريكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَريبٌ (17)

سال نزول :10قبل هجرت

رحمن (وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْميزانَ (7)و9و8

سال نزول :6هجرت

سخن از میزان در سور مکی وهمچنین وجود بحثهایی چون معاد وبهشتیان ودوزخیان ومعرفی خدا تمامی اینها مسائلی بوده که باعث شده برخی گمان برند که این سوره مکی است ولی همانطور که می بینیم سال ششم (سال نزول سوره حدید ) در سوره رحمن از آن سه بار ودر سوره حدید نیز یکبار بکار رفته است 4بار در مکه و4 بار در مدینهآنهم سال ششم.

سال نزول سوره حدید

برطبق جدولی که جناب دکتر نکونام برحسب تعداد آیات ویا کلمات سوره ها تنظیم کرده اندسوره حدید در سال ششم از هجرت بعد از سوره زلزله نازل شده است .[24]

از آنجا که سوره حدید قبل از سوره محمد (که سال ششم نازل شده) وبه اتفاق بعد از سوره زلزله( که سال پنجم نازل شده)واقع شده باید نزول آن در همین حدود باشد که برای این ادعا میتوان به قراینی استناد کرد :

الف ـ مصداق فتح در آیه ده صلح حدییبه است لذا نزول سوره قبل از صلح حدییبه که از حوادث سال ششم است مسلم وقطعی است است .

ب ـ در سوره به هیچ حادثه تاریخی خاصی اشاره یا تصریح قوی نشده که بتوان زمان نزولش را تعیین کرد (مگر با تسامح آیه دهم را جز آن آیات بشمار آوریم ) لذا در تعیین سال نزول باید از روایات ترتیب نزول برای تعیین سال نزولش کمک گرفت که با توجه به روایت انتظار مومنین طی هفده سال زمان نزول این سوره اوایل سال ششم میباشد که با روایات ترتیب نزول سازگار است .

ج ـ واقع شدن قبل حشر وبعد زلزله .

دـ شان نزول وارده ذیل آیات 28و29 که نزول این سوره را در سال ششم ثابت می کند.

سور تاریخمند قبل وبعد سوره حدید

طبق روایات ترتیب نزول سورهای زلزال, نساء,ممتحنه واحزاب قبل از سوره حدید وطبق تعدادآیات وکلمات این سوره ها سال پنجم هجرت نازل شده اند وسورهایی که بعد این سوره نازل شده اند محمد , رعد ورحمن سال ششم ودهر,طلاق,بینه ,حشرونصر سال هفتم نازل شده است که در این سور(صرف نظر از سال نزولشان طبق تعداد آیات) در پی وقایع تاریخمند هستیم تا بتوانیم سال نزول سوره حدید را بدست آوریم .

اشاره به حوادث تاریخمندسورۀ زلزال.

ازسیاق سوره مبارکه بر می آید که حوادث تاریخی در این سوره وجود ندارد

اشاره به حوادث تاریخمندسوره ی نساء.

سوره نساء دارای آیات تاریخداری است که قرینه ای است بر تایید مدعای ما درباره سال نزول سوره حدید اما مواردی که در سوره نساء بیان شده است :

بیان شد که مراد از فتح در آیه 10سوره حدید (لا یستوی منکم من انفق من قبل الفتح...) صلح حدیبیه است ودر حوادث تاریخمند سوره نساء صلح حدیبیه را می بینیم و از آنجا که سوره نساء قبل این سوره نازل شده میتوان آن را پذیرفت .

*صلح حديبيه :

آیه ی « ودو الوتکفرون کما کفروا فتکونون سواءِ ... »(نساء/89) به این ماجرا اشاره دارد.در خصوص سبب نزول این آیه گفته اند که هنگام رفتن رسول اکرم (ص) به حدیبيه و درباره ی قوم بنی ضمره نازل شده است زیرا که آنها با قوم اشجع پیمان مراعات و امن بسته بودند که یک سال قوم اشجع دچار خشکسالی شد و به شهر ضمره رفتند پیامبر(ص) از این امر آگاه شد و چون با قوم ضمره قرارداد دفاعی داشت تصمیم گرفت به اشجع حمله کند لذا آیه نازل شد.

*غزوه فدک

در آیه ی « یا ایها الذین آمنوا اذا ضربتم فی سبیل الله فتبینوا و لا تقولوا »(نساء/94) به این غزوه اشاره شده است . درباره ی شأن نزول آن گفته اند که پیامبر اکرم (ص) بعد از بازگشت از جنگ خیبر «اسامةبن زید » را باجمعی از مسلمین به سوی یهودیانی که در یکی از روستاهای فدک زندگی می کردند فرستاد تا آنها را به سوی اسلام دعوت کند و یا قبول شرایط ذمه دعوت کند. یکی از یهودیانی به نام مرداس بن نهلیک که از سپاه اسلام مطلع شده بود به استقبال آنها آمده در حالیکه به یگانگی خدا و نبوت پیامبر اکرم (ص) گواهی می داداما اسامةبن زید به گمان اینکه مرد یهودی از ترس جان برای حفظ مال اظهار اسلام می کند و در باطن مسلمان نیست به او حمله ور شد و او را کشت و اموالش را غارت کرد . خبر به پیامبر رسید ، حضرت ناراحت شد و او را عتاب کرد آنگاه آیه نازل شد و به مسلمین هشدار داد که به خاطر غنایم جنگی و مانند آن هیچگاه مسلمانی را نکشید قبل از آنکه نسبت به ایمان او تحقیق کنید .

همانگونه که در بخش بستر تاریخی خواهد آمد یکی از حوادث سال ششم (سال نزول سوره حدید)غزوه فدک است در حالی که بیان شدسوره نساءسال پنجم نازل شده و از طرفی دیگر غزوه خیبر سال هفتم نازل شده است ؟؟؟؟؟

*غزوه ی ذات الرقاع: ( در جریان حدیبیه )

به اعتقاد برخی از مفسرین آیه ی « واذا کنت فیهم فاقمت لهم الصلوة فلتقم طائفه ... » (نساء/102) ناظر به غزوه ی ذات الرقاع است.

در شأن نزول آن آورده اند که هنگامی که پیامبر (ص) با عده ای از مسلمین به عزم « مکه » وارد سرزمین « حدیبیه » شدند و جریان به گوش قریش رسید ، خالد بن ولید همراه گروه دویست نفری برای جلوگیری از پیشروی مسلمین به سوی مکه در کوه های نزدیک مکه مستقر شدند. هنگام ظهر بلال اذان گفت و پیامبر (ص) با مسلمانان به نماز ایستاد ، خالد که شاهد این صحنه بود به همراهان خود گفت « هنگام نماز عصر به آنان حمله می کنیم و در حال نماز کار آنها را یکسره خواهیم کرد » در این هنگام آیه ی فوق نازل شد و دستور نماز خوف را به مسلمین داد .[25]

وقایع دیگر که مطابق با سوره نبود ذکر نگردید .

اشاره به حوادث تاریخمندسوره ی ممتحنه.

یک نگاه کلی به سوره مبارکه ممتحنه دو حادثه مهم تاریخی را نشان میدهد که این دو حادثه در تاریخ گذاری این سوره نقش موثر دارد.

*قصه حاطب بن ابی بلتعه که آیات اول تا نهم این سوره بیانگر قصه اوست .

*جریان امتحان زنان مومنه ومهاجر که نمی خواستند به کیش کفر خود باز گردد ودر دیار کفر مکه زندگی کنند آیات دهم تا سیزدهم به این واقعه تاریخی ومهم اشاره دارد.

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَ عَدُوَّكُمْ أَوْلِياءَ ... (آيه 1). به گفته جمعى از مفسران اين آيه درباره حاطب بن ابى بلتعه نازل شد. بدين شرح كه ساره كنيز سابق ابو عمر بن صهيب بن هشام بن عبد مناف از مكه به مدينه نزد پيغمبر (ص) آمد و پيغمبر (ص) در حال بسيج براى فتح مكه بود. حضرت از او پرسيد: اسلام آوردهاى؟ گفت: نه، پيغمبر (ص) پرسيد براى چه آمدهاى؟ گفت: شما خاندان و طايفه و اربابان من هستيد.

سخت تنگدست و نيازمندم، آمدهام كه مرا بپوشانيد و چيزى عطا كنيد. پيغمبر (ص) پرسيد چرا سراغ جوانان مكه نرفتى (و ساره خواننده و نوازنده بود). گفت بعد از جنگ بدر كسى به من كارى رجوع نكرده. پيغمبر (ص) به بنى عبد المطلب اشاره كرد كه ساره را لباس و مركوب و عطايا دهند. در اين فاصله حاطب بن ابى بلتعه نزد ساره رفته، ده دينارش داد با نامهاى كه به اهل مكه برساند بدين مضمون «از حاطب به اهل مكه:

رسول اللّه (ص) قصد شما را دارد مواظب و مسلح باشيد». ساره از مدينه بيرون رفت و جبرئيل عليه السلام فرود آمده حضرت را از كار حاطب با خبر ساخت. پيغمبر (ص)، على (ع) و طلحه و زبير و مقداد و عمار و ابو مرثد را مأمور نمود كه به روضه خاخ برويد در آنجا زن مسافرى را خواهيد يافت با نامهاى براى مشركين. نامه را بگيريد و زن را رها كنيد و اگر نامه را نداد گردنش را بزنيد. على و همراهان سواره راهى شده در محلى كه پيغمبر (ص) گفته بود به آن زن رسيدند. گفتند: نامه كجاست؟ قسم خورد كه نامهاى همراه ندارد. اثاثهاش را جستند و چيزى نيافتند و خواستند برگردند. على (ع) فرمود به خدا نه ما دروغ مىگوييم نه پيغمبر (ص) دروغ گفته است. شمشير كشيده و گفت: نامه را بيرون بيار و گر نه به خدا قربانيت مىكنم و گردنت را مىزنم. آن زن وقتى قضيه را جدّى ديد نامه را كه ميان گيسوانش پنهان كرده بود بيرون آورد و تسليم كرد. وى را رها كردند و نامه را نزد پيغمبر (ص) آوردند و پيغمبر (ص) حاطب را احضار كرده پرسيد اين نامه

را مىشناسى؟ گفت: بلى، فرمود: چرا اين كار را كردى؟ گفت: يا رسول اللّه (ص) از آن وقت كه مسلمان و نيكخواه تو شدهام و به تو پيوستهام به خدا نه كفر و خيانت ورزيدهام و نه دوستار مشركانم. و ليكن هر يك از مهاجرين در مكه كسى دارند كه از خاندانش دفاع كند، جز من كه در مكه غريب بودهام و خانوادهام در ميان ايشان بى دفاع است بر جان ايشان ترسيدم با خود گفتم: حقى بر گردن مكيان ثابت كنم و يقين دارم كه خدا عذاب و شكست بر آنها وارد خواهد كرد و از نامه من سودى براى ايشان نخواهد بود.

پيغمبر (ص) حرف او را پذيرفته معذورش داشت و آيه بالا نازل گرديد. در اين موقع عمر برخاسته گفت: يا رسول اللّه (ص) اجازه بده گردن اين منافق را بزنم. حضرت فرمود: اى عمر تو چه دانى بسا كه خدا بر بدريون همه خطاها را بخشوده باشد.[26]

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا جاءَكُمُ الْمُؤْمِناتُ مُهاجِراتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمانِهِنَّ ... (آيه 10).

ابن عباس گويد مشركان با پيغمبر (ص) در حديبيه توافق كردند كه هر يك از اهل مكه نزد پيغمبر (ص) برود، پيغمبر (ص) او را به مكه باز گرداند اما اگر كسى از مسلمين به مكه باز گشت مشركان او را پس نمىدهند و بر اين قرار عهد نوشتند و مهر كردند. بعد از نوشتن صلحنامه زنى به نام سبيعه اسلمى بنت الحرث در حديبيه به پيغمبر (ص) پناه جست. شوهرش كه كافر بود به دنبالش آمده گفت يا محمد زن مرا باز گردان كه شرط كردهاى هر كس از ما نزد تو آيد باز پس دهى و هنوز مركب صلحنامه خشك نشده است. آيه نازل شد «اى مؤمنان وقتى زنانى كه ايمان آوردهاند به سوى شما مهاجرت كردند امتحانشان كنيد ... اگر آنان را مؤمن تشخيص داديد آنان را به كفار بر مگردانيد كه ادامه زندگى آنان با شوهران كافر حلال نيست، و خرجى را كه كردهاند بپردازيد. از آن پس اگر با آن زنان ازدواج كنيد گناهى بر شما نيست، به شرط اينكه مهرشان را بدهيد. و در بند باز گرداندن زنان كافر مباشيد و خرجى كه كردهايد بطلبيد، و مردان كافر نيز خرجىكه كردهاند بطلبند. اين حكم خداست كه بين شما داورى مىكند ...».[27]

اشاره به حوادث تاریخمندسوره ی احزاب.

در این سوره علاوه بر اینکه از موضوعات متفاوت سخن گفته شده به حوادث تاریخی مهمی نیز اشاره کرده است

*جریان خندق یا احزاب که در سال پنجم هجرت روی داده است .

*قضیه ازدواج پیامبر بازینب بنت جحش پس از طلاق گرفتن او از زید ( پسر خوانده پیامبر )که به امر خداوند بود .[28]

وَ ما جَعَلَ أَدْعِياءَكُمْ أَبْناءَكُمْ ... (آيه 4). اين قسمت از آيه درباره زيد بن حارثه [بنده پيشين پيغمبر (ص)] است كه پيش از بعثت، او را آزاد ساخته، پسر خويش خوانده بود و بعدا كه حضرت با زينب دختر جحش- زن مطلّقه زيد- ازدواج كرد، يهود و منافقان گفتند: محمد (ص) زن پسرش را گرفت و خود و ديگران را از اين كار نهى مىكند. آيه در پاسخ آمد كه «خدا پسر خواندگان شما را پسران شما نشمرده، اين تعبير زبانى شماست و خدا از حقيقت سخن مىگويد و همو راه مىنمايد».

درسوره های محمد,رعد,رحمن ,طلاق,بینه ونصر حوادث تاریخمند وجود ندارد.

اشاره به حوادث تاریخمندسوره ی دهر.

با توجه به محتوای سوره دهر وسیاق ومتن آیات تنهاحادثه تاریخیاین سوره جریان اطعام اهلبیت (ع) است که بخشی از سوره را به خود اختصاص داده است .

وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْكِيناً ... (آيه 8- 9). عطاء از ابن عباس روايت مىكند كه شبى على بن ابى طالب براى آبيارى خرماستانى اجير شد و صبح مقدارى جو اجرت گرفت (و به منزل برد). يك سومش را آرد كردند و از آن خوراكى به نام خزيره پختند.وقتى حاضر شد بينوايى آمد و آن طعام را بدو دادند. سپس قسمت دوم را خزيره پختند.وقتى آماده شد يتيمى آمد و طعام خواست، اين را نيز به او دادند. و بقيه را پختند چون مهيّا شد يك اسير مشرك در رسيد، اين را بدو دادند و آن روز گرسنه گذراندند. آيه نازل شد كه « (ابرار) با وجود ميل و رغبت به طعام آن را به بينوا و يتيم و اسير مىخورانند (و مىگويند) ما تنها به خاطر خدا شما را سير مىكنيم و از شما پاداش و تشكر نمىخواهيم».[29]

اشاره به حوادث تاریخمندسوره ی حشر

تنها حادثه زمانمندی که در این سوره دیده میشود جریان بنی نضیر است که آیات فراوانی از سوره تصریح و اشاره قوی به آن دارد .

هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ ... (آيه 2). به گفته مفسران، اين آيه درباره بنى نضير نازل شد. قضيه اين بود كه چون پيغمبر (ص) به مدينه مهاجرت كرد بنى نضير توافق كردند له يا عليه حضرت نجنگند و پيغمبر (ص) نيز پذيرفت. پس از جنگ بدر و پيروزى پيغمبر (ص) بر مشركين، بنى نضير با خود گفتند به خدا اين همان پيام آور موعود است كه در تورات صفتش را يافتهايم كه پرچمش واژگون نمىشود. اما پس از جنگ احد و شكست مسلمين، بنى نضير نقض عهد كرده با پيغمبر (ص) و مسلمين ابراز خصومت كردند و پيغمبر (ص) آنان را محاصره كرد تا بر كوچيدن بنى نضير از مدينه توافق به عمل آمد.

ما قَطَعْتُمْ مِنْ لِينَةٍ ... (آيه 5). وقتى پيغمبر (ص) بنى نضير را محاصره كرد و آنان در قلعهها متحصن شدند، پيغمبر (ص) بنى نضير را محاصره كرد و آنان در قلعهها متحصن شدند، پيغمبر (ص) دستور قطع و سوزاندن نخلستانشان را داد. دشمنان خدا به فرياد آمده گفتند يا محمد تو كه دعوى اصلاح دارى آيا قطع نخل و از بين بردن درخت بارور جزء اصلاح است؟ و آيا بر تو دستور فساد در زمين نازل شده است؟ اين سخن بر حضرت گران آمد و مسلمين نيز دو دل شدند و ترسيدند كه كارشان فساد باشد. برخى گفتند اين نخلهاى غنيمتى را قطع نكنيم و برخى گفتند بايد قطع كنيم. آيه بالا در تصويب و روا داشت عمل ايشان نازل گرديد كه بريدن يا نبريدن طبق امر خدا بوده است.[30]

بستر تاریخی نزول سوره حدید

از جمله مواردی که در تاریخ گذاری آیات و سور قرآن به کار می آید بستر تاریخی میباشد که برای دستیابی به آن باید به کتب سیره و تاریخ مراجعه کرد ؛اما از جمله رخدادها و جو حاکم سال ششم هجری مواردی است که در ذیل می آید :

*چرخش مسلمان از حالت دفاعی به حالت تهاجمی

در سال ششم هجری مدینه تقریبا از دشمنی یهودیان خالی و اسلام از حسادت و رقابت آنان ایمن شد و مسلمانان از مکر و فریبشان رهایی یافته از حالت دفاعی خود درآمده و به وضعیت تهاجمی روی کرده و از سکون بر حرکت در آمدند چرا که برای تبلیغ گسترش دین به جهانیان باید حرکت میکردند قریش هم مستثنی نبود و نباید پرچم بتپرست در مکه که خانه خدا در آن قرار داشت برافراشته میماند.

*صلح حدیبیه

اواخر ماه شوال سال ششم پیامبر (ص) همراه گروهی از مهاحرین و انصار برای ادای عمره عازم مکه شدند قریش از ورود آنان به مکه جلوگیری میکند پیامبر (ص) در حدیبیه متوقف شده عثمان بن عفان را برای مذاکره با قریش میفرستد.

*بیعت رضوان

عثمان تاخیر میکند گمان میرود که او را کشته باشند پیامبر برای جنگ آماده میشود و مسلمانان با او بیعت میکند که تا سر حد مرگ با او باشند (این واقعه همان بیعت رضوان)

عثمان بازگشت و قرار داد صلح با قریش منقعد شد این یک پیروزی برای رسول خدا بود.

*حمله به شهرهای یهود نشین

آتش بس میان پیامبر (ص) و قریش فرصتی برای از بین بردن بازمانده یهودیان در جریرة العرب چرا که آنان که در خیبر، وادی القری، فدک و تیماء اقامت داشتند اعراب را علیه مسلمانان میشورانند پیامبر (ص) حملهای را فراهم کرد آنها تسلیم شدند.

*عمره القضا

طبق قرار داد صلح، آنان (پیامبر و یارانش) سه روز در مکه ماندند قریشیان دیدند که آنان شخصیتی تازه یافته لذا بعد بازگشت انان گروهی از قریشیان به مدینه آمده و مسلمان شدند

*خشکسالی شدید در مدینه و برپایی نماز استقساء

*نامه پیامبر به امرا و پادشاهان

بعد صلح حدیبیه اسلام در جزیره العرب گسترش یافت لذا پیامبر در صدد بر آمد که پادشاهان و حکمرانان مناطق همجوار را به اسلام دعوت کند برخی اجابت کردند برخی با احترام دعوتش را رد کردند و برخی چون خسرو پرویز گستاخانه آن را رد کرد مدتی بعد پسر او شیرویه او را به قتل رساند.[31]

نتیجه

همانطور که این بررسی نشان می دهد دستیابی به یک کرنولوژی صحیح نیازمند ابزار هایی است که ممکن است در یک سوره به تمام این ابزارها نیاز باشد( مثل سوره مورد بررسی )ویا سوره ای فقط با یک ابزار مثل تصریح به رخداد زمانمند ما را از بررسی بیشتر بی نیاز کند.اما سوره مورد بررسی با توجه به قرائنی از خود سوره و میانگین بدست آمدا از تعداد کلمات وهمچنین آیات زمانمند قبل وبعد در سال ششم نازل شده است .

دستیابی به تاریخ نزول سوره وآشنایی با جو حاکم می تواند ما را در تفسیر صحیح از قرآن یاری رساند و غفلت از آن موجب اخلال در فهم مراد می شود .

تمام

---

[1]. ر.ک: برگزیده تفسیر نمونه، ج5، ص 91.

[2]. الكشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج9، ص: 227؛ الأصفى فی تفسیرالقرآن، ج2، ص: 1263 ؛ الأمثل فی تفسیر كتاب الله المنزل، ج18، ص 10؛ برگزیده تفسیر نمونه، ج5، ص 91؛ التبیان فی تفسیر القرآن، ج9، ص517؛ ترجمه جوامع الجامع، ج6، ص 231؛ ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج24، ص 194؛ تفسیر اثنا عشری، ج13، ص7؛ تفسیر أحسن الحدیث، ج11، ص 6؛ تفسیر الصافی، ج5، ص 132؛ تفسیر القرآن الكریم (شبر)، ص 502؛ تفسیر الكاشف، ج7، ص 237؛ تفسیر القمی، ج2، ص351؛ تفسیر من وحی القرآن، ج22، ص9؛ معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، ج5، ص 25.

محاسن التأویل، ج9، ص 136؛ لباب التأویل فی معانی التنزیل، ج4، ص 245 ؛ الكشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج4، ص471؛ كتاب التسهیل لعلوم التنزیل، ج2، ص 343؛ فی ظلال القرآن، ج6، ص 3474

روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج14، ص 164؛ الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج6، ص 170

محرر الوجیز فی تفسیر الكتاب العزیز، ج5، ص؛ جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، ج5، ص 377؛ تفسیر المراغی، ج27، ص 157؛ تفسیر القرآن العظیم (ابن كثیر)، ج8، ص 39؛ أنوار التنزیل و أسرار التأویل، ج5، ص 185؛ فتح القدیر، ج5، ص 198

أسباب نزول القرآن (الواحدی)، ص: 427 الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج6، ص170

[3]. محاسن التأویل، ج9، ص: 136 بل قال النقاش وغیره : إنها مدنیة بإجماع المفسرین،

[4]. ر.ک: مفاتیح الغیب، ج29، ص441؛ بحرالعلوم، ج3، ص: 400؛ صاحب تفسیرزاد المسیر ابن السائب را نیز دارای این رای می داند زاد المسیر فی علم التفسیر، ج4، ص: 332

.[5] مثل صاحب التحریر و التنویر، ج27، ص320 و استناد کرده اند به برخی روایات : لما رواه مسلم فی «صحیحه» و النسائی و ابن ماجه عن عبد اللّه بن مسعود أنه قال: «ما كان بین إسلامنا و بین أن عاتبنا اللّه بهذه الآیة أَ لَمْ یأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ إلى قوله: وَ كَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ [الحدید: 16] إلا أربع سنین. عبد اللّه بن مسعود من أول الناس إسلاما، فتكون هذه الآیة مكیة.

و هذا یعارضه ما رواه ابن مردویه عن أنس و ابن عباس: أن نزول هذه الآیة بعد ثلاث عشرة سنة أو أربع عشرة سنة من ابتداء نزول القرآن، فیصار إلى الجمع بین الروایتین التحریر و التنویر، ج27، ص: 321

أو الترجیح، و روایة مسلم و غیره عن ابن مسعود أصح سندا، و كلام ابن مسعود یرجّح على ما روی عن أنس و ابن عباس لأنه أقدم إسلاما و أعلم بنزول القرآن، و قد علمت آنفا أن صدر هذه السورة كان مقروءا قبل إسلام عمر بن الخطاب. قال ابن عطیة «یشبه صدرها أن یكون مكیا و اللّه أعلم، و لا خلاف أن فیها قرآنا مدنیا» سپس می گوید علی الاظهر صحیح است که بگوییم قسمت عظم آن در مدینه نازل شده وصدر آن مکه نازل شده است .

[6]. ترجمه المیزان، ج19، ص: 251

[7][7].الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج6، ص: 175

.[8] ترجمه المیزان، ج19، ص: 297

[9]. أسباب نزول القرآن (الواحدی)، ص 426

[10]. ترجمه اسباب نزول، ص 216

11. الدر المنثور فی تفسیر الماثور ,ج6,ص 175

12.همان

[13]. الدر المنثور، ج 6، ص 174.

[14]. الدر المنثور، ج 6، ص 175.

[15]. ترجمه المیزان، ج19، ص 297.

.[16] ترجمه المیزان، ج19، ص 296

[17]. تفسیر احسن الحدیث، ج 9 , ص 319

.[18] الدر المنثور، ج6، ص 175

[19]. ترجمه المیزان، ج19، ص 298

.[20]الدر المنثور ، ج6، ص 172

.[21] الدر المنثور، ج 6، ص 172.

[22]. ترجمه المیزان، ج19، ص 279

[23]. تفسیر کبیر، ج 29، ص 219

.[24] در آمدی بر تاریخ گذاری قرآن، جعفر نکونام، ص 308.

[25] (در المنثور ج 2 ص 211)

[26]. ترجمه اسباب نزول، ص: 226

[27]. ترجمه اسباب نزول، ص: 227

.[28] ترجمه اسباب نزول، ص 187

[29]. ترجمه اسباب نزول، ص 238

[30]. ترجمه اسباب نزول، ص 223

[31]. رک : دائره المعارف تاریخی ,رویدادهای تاریخ اسلام ؛عبد السلام ترمانینی ،ترجمه جمعی از پژوهشگران با نظارت علیرضا واسعی ؛ج 1 ص 110